مغان

نام شیعه در ماوراءالنهر.

مرتضی رازی در تبصرة العوام می نویسد: «بدان که این قوم [شیعه] را در هر موضعی به لقبی خوانند: در بلاد اصفهان و نواحی آن، خرمیه ؛ در قزوین و ری، مزدکی و سنبادی؛ در ماهین، محمره ؛ در آذربایجان، قولیه ؛ و در ماوراءالنهر، مغان. » آیت الله سید مهدی روحانی در شرح فرقه قولیه به نقل از تبصرة العوام می نویسد: « قولیه : نام شیعه عباسیه در آذربایجان » این درحالی است که تبصرة العوام پس از بیان شیعه عباسیه می نویسد: «بدان که از جمله فرق که ایشان دعوی شیعت گری کنند در زمان ما چهار فرقت بیش نباشند: اول: نصیریان، و بیان کفرشان کردیم؛ دوم: اسماعیلیان ؛ سوم: زیدیان؛ چهارم: امامیان. جز اینها یک آدمی نیابی که به اعتقاد آن قوم بود که از پیش یاد کردیم و جمله هلاک شدند. » وی پس از این جملات بلافاصله می نویسد: «بدان که این قوم را در هر موضعی به لقبی خوانند، در بلاد اصفهان و نواحی آن، خرمیه ؛ و در قزوین و ری، مزدکیه و سنبادی؛ و در ماهین، محمّره ؛ و در آذربایجان، قولیه ؛ و در ماوراءالنهر، مغان. »

با توجه به این که معلوم نیست «این قوم» به چه بر می گردد می توان جمله مرحوم مؤلف را توجیه نمود ولی با توجه به آنچه از بقیه اسامی می دانیم، می توان گفت قولیه، نام دیگر خرّمیه و باطنیه بوده که گاه بر اسماعیلیان اطلاق می گردیده است و در صورت توسعه می توان آن را نام عموم شیعیان دانست.