قم
قُمْ الگو:تلفظ (پارسی میانه: کُنب [۱]) از کلان‌شهرهای ایران است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد.[۲]
این شهر در شاهراه مواصلاتی و حمل و نقل ایران واقع شده و از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران با تهران و از سویی دیگر رابط استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است.[۳]
طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران شهر تعداد ۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر جمعیت دارد. با این جمعیت قم در رتبهٔ هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیرد.[۴] رشد جعیت قم ۱،۳ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران است. بیشتر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دازده امامی هستند و تعدادی از اقلیت‌های دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکن هستند.[۵]
به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همینطور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، پایتخت علمی و فرهنگی ایران، پایتخت جهان تشیع، مرکز تجمع اقوام مختلف ایران، ارزان ترین شهر ایران، شهر سوهان، شهر شیرینی، شهر غنبید (Ghonabid) (کلم محلی که در قم کشت می‌شود)، آشیانهٔ آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مومنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت یاد می‌کنند.[۶][۷]
قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان،[۸][۹] پایتخت کامپیوتری ایران،[۱۰] پایتخت اینترنتی جهان شیعه[۱۱] و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران،[۱۲] قطب تولید موتورسیکلت در ایران،[۱۳][۱۴] قطب تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی،[۱۵][۱۶][۱۷] یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران،[۱۸] دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران[۱۹][۲۰] و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب‌های دینی در خاورمیانه[۲۱] نیز شناخته می‌شود.
سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده است.[۲۲][۲۳] حسن روحانی، رییس جمهور ایران نیز قم را "بزرگ‌ترین مرکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان" خوانده‌است.[۲۴]
این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده[۲۵] و بزرگ‌ترین حوزه علمیه‌ی ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه‌ی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقع‌است.[۲۶][۲۷]اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.[۲۸]
قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود.[۲۹]
محتویات
- ۱ نام
- ۲ جغرافیا
- ۳ پیشینه
- ۴ مردم
- ۵ فرهنگ
- ۶ ره‌آورد
- ۷ امکانات شهری
- ۸ ترابری
- ۹ دانشگاه‌ها و مدارس اسلامی
- ۱۰ گردشگری
- ۱۰.۱ حرم فاطمه معصومه
- ۱۰.۲ مسجد اعظم
- ۱۰.۳ مدرسه غیاثیه (پامنار)
- ۱۰.۴ مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان
- ۱۰.۵ مسجد امام حسن عسگری
- ۱۰.۶ مسجد جمکران
- ۱۰.۷ آرامگاه فتحعلی شاه قاجار
- ۱۰.۸ آرامگاه محمدشاه قاجار
- ۱۰.۹ آرامگاه شاه عباس صفوی
- ۱۰.۱۰ آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی
- ۱۰.۱۱ باغ گنبد سبز
- ۱۰.۱۲ امام زاده علی بن جعفر
- ۱۰.۱۳ امام زاده حمزه
- ۱۰.۱۴ خانه تاریخی یزدان پناه
- ۱۰.۱۵ خانه آیت الله بروجردی
- ۱۱ موزه‌ها
- ۱۲ محله‌ها
- ۱۳ رسانه‌ها
- ۱۴ مشاهیر
- ۱۵ شهرهای خواهرخوانده
- ۱۶ منابع
نام
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (MEMJAN) نامیده می‌شده‌است.[۳۰]
در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نامگذاری شهر چنین آمده است:
«شهر قم را بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».[۳۱][۳۲]
قُم تلفظی از نام کم‌است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.[۳۳]
جغرافیا
موقعیت
قم در مرکز ایران جای داشته و مرکز استان قم است.[۳۴] الگو:موقعیت جغرافیایی
زمین‌شناسی
الگو:نمودار آب و هوا از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ ترشیاری و کواترنر است.[۳۵] زمین‌های جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم ترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهرقم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد. خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیش تر حاصل رسوبات قمرود است.[۳۶][۳۷]
آب و هوا
قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است.[۳۸] تابستان‌های قم بسیار گرم و زمستان‌های قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماه‌های فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:
۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.الگو:سخ۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.الگو:سخ۳. وجود رشته کوه‌های زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.الگو:سخ۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.[۳۹]
خشکسالیهای پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سال‌های گذشته بوده است.[۴۰]
تامین آب از لرستان
الگو:اصلی پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق استان لرستان به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» نام می‌برند، شهرستان الیگودرز اکنون تامین کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم می‌باشد.[۴۱][۴۲][۴۳] به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.[۴۴]الگو:سخ در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه‌است در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه‌است.[۴۵][۴۶] مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن در حال انجام است.[۴۵][۴۷]
- اعتراض‌ها و خسارت‌ها
انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است.[۴۸] این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف گذاری شده‌است که ۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آب رسانی می‌شوند.[۴۹][۵۰][۵۱] از سوی دیگر نامگذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجت الله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نامگذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند. خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.[۵۲]الگو:سخ این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدا در مقصد طرح به زمین زده شده‌است.[۵۳]الگو:سخ
مخاطرات طبیعی
در قم خطر وقوع سیل، زلزله، طوفان شن، یخبندان و سرمازدگی وجود دارد.[۵۴]
زلزله به علت وجود گسل در جنوب شهر قم، سیل به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، خشک سالی به علت آب و هوای کویری و سرمازدگی به علت وقوع یخبندان‌های شدید و طولانی در فصل زمستان.[۵۵]
مسائل زیست محیطی
قم تنها کلان‌شهر ایران است که با مشکل آلودگی هوا روبرو نیست.[۵۶][۵۷] گسترش بیابان‌ها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر، آلودگی ناشی از تخلیه نخاله‌های ساختمانی و آلودگی صوتی از مسائل زیست محیطی شهر قم هستند.الگو:مدرک
جمعیت
جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر بوده‌است که ۵۴۵،۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۲۸،۳۳۲ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۹۹،۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند.[۵۸]۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.[۵۹] اقلیت‌های دینی کلیمی، و مسلمانان اهل تسنن در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم زرتشتیان (۴۴ نفر) و مسیحیان (۵۹۴ نفر) هستند.[۶۰]
تراکم جمعیت در قم، ۷،۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر، بعد از تهران، رشت، و کرج، در رتبه چهارم ایران قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرت پذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرک‌ها و شهرهایی در اطراف قم همچون، سلفچگان، پردیسان، مهستان و شهر فرودگاهی را در دستورکار قرار گرفته‌است.
مهاجرپذیری
قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت در ایران است. بیش تر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔ ایران مثل عراق، سوریه، لبنان، افغانستان و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.[۶۱][۶۲]
پیشینه
پیش از حملهٔ اعراب
طبق عقیده باستان‌شناسانی مانند رومن گیرشمن قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده است. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سال‌های بعد از انقلاب ۱۹۷۹ ایران انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم اکنون در موزه ملی ایران قابل رویت است.[۶۳]
در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران آثاری از کوره‌های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده‌است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته درشرق محل فعلی بوده ودر اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده‌است.
بسیاری از مورخان قم را شهری می‌دانند ساخته خمانی دختر بهمن، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر اطلاق می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده‌باشد.
هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستان دهی با ساکنان زرتشتی بوده که «ممجان» (MEMJAN) نامیده می‌شده است.
در اسنادی آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از جنگ با هیاطله برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آنرا آباد کرد، می‌شناسند. در زمان خسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده و زعفران قمی شهرت داشته است.
در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دورهٔ ساسانیان که به تازگی به فارسی برگردانده شده، زعفران قم، وصف شده است.[۶۴] یعقوبی نویسنده مشهور قرن هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانسته است.[۶۵]
در اسناد تاریخی نظیر نزهه القلوب حمدالله مستوفی نیز آمده که پیش از اسلام این شهر را به دلیل زعفران و پستهٔ مرغوبش می‌شناخته‌اند. با این وجود شماری از دانشمندان و تاریخ‌دانان اصرار دارند که «شهر» قم پس از حمله اعراب مسلمان به وجود آمده و در زمان باستان تنها به شکل یک سکونتگاه روستایی ساده بوده‌است. عربهایی که پس از ورود به ایران به قم مهاجرت کردند نام «کم» را بر آن نهادند. پیش از آن این منطقه کمیدان نامیده می‌شد.
از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامی‌ها و اشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حملهٔ اسکندر مقدونی دچار ویرانی شده‌است.
پس از حملهٔ اعراب
پس از حمله اعراب، در زمان خلیفه عمر بن خطاب، ابوموسی اشعری در سال ۶۲۴ سپاهی را راهی فتح قم کرد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان شد. این شهر از دورهٔ اموی و عباسی به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد. پس از وفات فاطمه معصومه خواهر علی بن موسی و دفن او در قم، این نقش شهر به تدریج گسترش یافت.[۶۶][۶۷]
مردم قم در دوران امویان و عباسیان و در زمان‌های حکومت هارون‌الرشید، مأمون، معتصم، معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار برضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیشتر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده‌است. در زمان حکومت‌های آل بویه و سلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن صفویان در ایران و رسمی شدن مذهب شیعه شهر به تدریج توسعه یافت. در دوران‌های افشاریه و زندیه نیز به دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند. حملهٔ افغان‌ها به ایران در پایان دورهٔ صفویه باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.[۶۸]
پادشاهان قاجاریه توجه بیشتری به قم نشان دادند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شهر قم و مرقد فاطمه معصومه بازسازی شدند. در جنگ جهانی اول، دامنهٔ جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای روسیه و انگلیس به بهانه‌های مختلف آن را اشغال کرند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید.[۶۹]
در دوران پهلوی، قم مرکز مبارزه علیه سیاست‌های حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. روح‌الله خمینی که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی و همینطور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت.[۷۰]
مردم
زبان و لهجهٔ قمی
الگو:اصلی زبان عموم مردم قم فارسی است که با لهجهٔ قمی بیان می‌شود. به جز فارسی زبان‌های انگلیسی توسط مهاجران اروپایی، عربی توسط مهاجران عرب، پشتو توسط مهاجران افغان و ترکی آذربایجانی توسط مهاجران آذربایجانی، در قم تکلم می‌شود.
اقوام و نژادها
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در قم به قرار زیر بود:[۷۱]
فرهنگ
باورها
دسته‌ای از باورها و اعتقادات خاص از دیرین‌زمان بین مردم قم رواج داشته‌است.الگو:مدرک
گستردگی استفاده از گیرنده‌های ماهواره
«بیش از ۵۰ درصد مردم قم»[۷۲] گیرنده ماهواره‌ای دارند.[۷۳]
آداب و رسوم
در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.
مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سالروز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.[۷۴]
در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ می‌کنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان می‌بندند، به چشمان او سرمه می‌کشند و قند و نبات در دهان او می‌گذارند و سپس او را ذبح می‌کنند.[۷۵]
از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهامردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.
یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم اتفادق افتاد و مردم نماز باران را به امامت «آیت الله خوانساری» خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.
در روزهای تاسوعا، عاشورا، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. مرسوم است قمی‌هایی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند. مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.[۷۶]
خوراک
خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. متداول ترین غذای سنتی در قم آبگوشت قُنَبیت است. آیگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود.[۷۷] گیاه قُنَبیت مزه‌ای شبیه به مزه تربچه و ظاهری شبیه به ظاهر کلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختی، کال جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان مواد خوراکی اصلی مردم هستند.[۷۸]
پوشاک
تقریباً تمامی زنان شهر برای پوشش از لباس چادر استفاده می‌کنند. آن‌ها از سرپوش‌هایی نظیر پوشیه، نقاب، چارقد و عبابی هم استفاده می‌کنند. تن پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شد. پاپوش زنان را گیوه و چاقچور تشکیل می‌داد.[۷۹]
مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامی بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس کرباس به تن می‌کردند. پاپوش آن‌ها گیوه و نعلین بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده پیراهن و شلوار پارچه‌ای و یا تی شرت و شلوار کتان استفاده می‌کنند.[۸۰]
معماری و شهرسازی
معماری محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌های گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.[۸۱]
هنرهای سنتی
همچون سایر نواحی ایران انواع هنرهای سنتی باتوجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم قرن اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.
قالی بافی: قالی و فرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالی باف اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر ایران برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.
منبت کاری: منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه منبت کاری، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در ایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف خاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنر منبت کاری شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفتصدسال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختنی و... است
پالان‌دوزی، کلاه مالی، غوزه گیری، خراطی، خرمهره سازی، شعربافی، سفیدگری، مسگری، پویندگی، حجاری، گیوه دوزی، ارده گیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.
ره‌آورد
قالی ابریشمی قم
الگو:اصلی شهر قم بزرگ‌ترین مرکز تولید فرش ابریشمی در جهان است و ۹۰٪ از تولیدات آن به خارج از ایران صادر می‌شود که ارزش دلاری آن برای ایران نزدیک به ۱۷ میلیون دلار در سال است.[۸۲][۸۳][۸۴] سابقهٔ قالی‌بافی در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه دوم قرن ۲۰ میلادی یعنی حدود ۸۰ سال قبل می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲۰ سال تولید قالی ابریشم قم با ابعادی تجاری آغاز شد. این صنعت به‌سرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت.[۸۵]
نقشه‌های قالی‌های قدیمی قم را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت قالی‌بافی ایران پدید آورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش و رنگ‌آمیزی بدیع و کم‌نظیر به «سبک فرش قم» مشهور شد.[۸۶]فرش ابریشم قم از نوع بادوام است و بیشتر جنبه تزئینی دارد.
سوهان
مشهورترین ره‌آورد قم سوهان است.
حدودو یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌های عطاری عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او بعد از خوردن حلوای قمی گفت:"این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده است". آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.
در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی صادر می‌شود.
حلوا، انگشتر، انجیر، انار و کلم موسوم به قنبید نیز به‌عنوان ره‌آوردهای شهر قم شناخته می‌شوند.
امکانات شهری
کتابخانه‌ها
- کتابخانه عمومی قم (طالقانی)
- کتابخانه عمومی قم (امامزاده ابراهیم)
- کتابخانه امام صادق
- کتابخانه مجمع آثار اسلامی
- کتابخانه تخصصی صاحب‌الزمان
- کتابخانه المهدی
- کتابخانه آیت‌الله خامنه‌ای
- کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی
- کتابخانه سیدالشهداء
- کتابخانه محقق طباطبایی
- کتابخانه تخصصی فقه و اصول
- کتابخانه تخصصی ادبیات
- کتابخانه تخصصی حدیث
- کتابخانه ایت‌الله حائری
- کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی
- کتابخانه علوم قرآن
- کتابخانه آستانه مقدسه
- کتابخانه قرآن و عترت
- کتابخانه آستانه مقدسه قم
- کتابخانه عترت
- کتابخانه دفتر تبلیغات
- کتابخانه دانشگاه قم
- کتابخانه ایت الله مشکینی
- کتابخانه امام علی[۸۷]
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
سینما و تئاتر
- تئاتر شهید کلهری
- تئاتر غدیر
- تالار تئاتر هنر
- تالار تئاتر بعثت
- تالار تئاتر پلاتوماه
- سینما شقایق
- سینما نور
- پردیس سینمایی وتوس
- سینما تربیت
- سینما رنگین کمان
- سینما شهر آفتاب
- سینما استقلال[۸۸]
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
پارک‌ها و فضای سبز
مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است.[۸۹] شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: الگو:چندستون منطقه ۱ و ۵
- پارک شهر و شهربازی نجمه
- بوستان ولی عصر
- بوستان اطلس
- بوستان آزادگان
- بوستان معلم
- بوستان شهید محلاتی
- بوستان هاشمی
- بوستان مهدی
- بوستان طلوع
- بوستان آستانه
- بوستان فرهنگ
- بوستان امامزاده حمزه[۹۰][۹۱]
الگو:چندستون-شکست منطقه ۲ و ۶
- بوستان نبوت
- بوستان امام علی
- بوستان کوثر
- بوستان ولایت
- بوستان شهید مصطفی خمینی
- بوستان و دریاچه جوان
- بوستان گل‌ها
- بوستان کودک
- بوستان نرگس
- بوستان زنگارکی
- بوستان مریم
- پارک جنگلی معصومیه
- بوستان گلستان[۹۲][۹۱]
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
الگو:چندستون منطقه ۳
- شهربازی ۷۲ تن
- بوستان مادر
- بوستان امام حسن
- بوستان پرستار
- بوستان ترمینال
- بوستان ریحانه
- بوستان عوارضی قم - تهران
- بوستان شهید بنیادی
- بوستان لاله
- بوستان شقایق
- بوستان نسیم
- بوستان حضرت اباالفضل
- بوستان قائم[۹۳][۹۱]
الگو:چندستون-شکست منطقه ۴ و ۸
- بوستان و شهربازی علوی
- پارک جنگلی غدیر
- بوستان شهید گمنام
- بوستان معلم
- بوستان ایثار
- بوستان چهارده معصوم
- بوستان لقمان حکیم
- بوستان غنچه
- بوستان رعنا
- بوستان بهار
- بوستان خرم
- بوستان کودک
- بوستان تیراژه[۹۴][۹۱]
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
هتل‌ها و مراکز اقامتی
۴۹ هتل و هتل‌آپارتمان، ۴۲ مهمان‌پذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجاره‌ای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷،۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کرده‌اند. بخش‌های اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتل‌های ۳، ۲ و یک ستاره و مهمان‌پذیرها هستند.[۹۵]
الگو:چندستون هتل‌های ۴ و ۳ ستاره:
- هتل قم (★★★★)
- هتل پارسیا (★★★★)
- هتل خورشید (★★★★)
- هتل المپیک (★★★★)
- هتل کریمه (★★★★)
- هتل آریا (★★★)
- هتل استقلال (★★★)
- هتل الزهرا (★★★)
- هتل النبی (★★★)
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
الگو:چندستون هتل‌های ۲ و یک‌ستاره:
- هتل ارم (★★)
- هتل امیر (★)
- هتل بی‌بی (★)
- هتل پاسارگاد (★★)
- هتل جوادالائمه (★)
- هتل رز (★★)
- هتل زیتون (★)
- هتل سفیر (★)
- هتل سلام (★★)
الگو:چندستون-شکست هتل‌آپارتمان‌ها:
- اردهال (★★)
- باباعلی (★★)
- زرین (★★)
- صفا (★★)
- عامری (★★)
- غدیر (★★)
- فخر اعظم (★★)
- فدک (★★★)
- فردوس (★★)
- قدس (★)
- قصر (★)
- کریمهٔ اهل بیت (★★)
- ماهان (★★)
- مهدی (★)
- ناصر (★)
- نگین (★)
- نیاوران (★)
- نینوا (★)
- یثرب (★)
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
ترابری
اتوبوس
روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات حمل و نقل ارائه می‌کنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر می‌گردد که بعد از چند سال فعالیت اتوبوس‌ها جای خود را به مینی‌بوس داده و عملاً سرویس‌دهی به ساکنان شهر توسط مینی‌بوس‌ها انجام می‌پذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوسرانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی از آلمان و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوسرانی تهران و ۱۸۰ دستگاه مینی‌بوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هم‌اکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفت‌وآمدترین مسیر، خط یک از بهشت‌معصومه تا مسجد جمکران است.[۹۶][۹۷][۹۸]
مترو
پروژهٔ خط A متروی قم، از جنوب‌غربی شهر (جمکران) آغاز شده و تا شمال غربی شهر (قلعه کامکار) ادامه می‌یابد. دسترسی به قطارها برای مسافران درون شهری از طریق ۱۴ ایستگاه که به ترتیب از A۱ تا A۱۴ نامگذاری شده‌اند پیش‌بینی شده است. سکوهای مسافرگیری در کلیهٔ ایستگاه‌ها در طرفین خط ریلی قرار داشته و بدون قوس هستند. متوسط طول ایستگاه‌ها ۱۰۹ متر و فاصله مرکز به مرکز ایستگاه‌های متوالی بین ۶۶۰ تا ۱۹۸۰ متر یعنی بطور متوسط ۱ کیلومتر است.[۹۹]
مونوریل
پروژهٔ مونوریل قم در حال ساخت است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمال‌شرقی قم را به مصلی قدس وصل می‌کند (ایستگاه‌های ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بوده طبق برنامه‌ریزی انجام شده در سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری خواهدرسید. پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاه‌های آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو کمپانی ایرانی (مپنا و کیسون) درحال ساخت است و واگن‌های آن ساختهٔ شرکت FCF SpA ایتالیا هستند.[۱۰۰]
دانشگاه‌ها و مدارس اسلامی
آموزش عالی
- دانشگاه معارف
- دانشگاه معارف اسلامی
- دانشگاه علمی کاربردی شهرداری
- دانشگاه پیامبر اعظم
- دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری
- دانشکدهٔ علوم بهداشت
- موسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش
- دانشگاه ادیان و مذاهب
- دانشگاه شهید مدنی
- دانشکدهٔ پرستاری و مامایی
- دانشگاه کریمهٔ اهل بیت
- دانشگاه علوم قرآنی
- دانشکدهٔ اصول دین
- دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ
- دانشگاه صنعتی قم
- دانشکدهٔ حضرت معصومه
- دانشگاه حکمت قم
- موسسه آموزش عالی طلوع مهر قم
- دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات)[۱۰۱]
- پردیس قم دانشگاه تهران
- موسسه آموزش عالی پویش
- دانشکده صداوسیما - قم
- دانشگاه قم
- دانشگاه صنعتی قم
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
- دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم
- دانشگاه مفید
- دانشگاه پیام نور
- دانشگاه معصومیه قم
- آموزشکده فنی پسران قم
- دانشگاه علوم پزشکی قم
- جامعه المصطفی العالمیه
- دانشگاه باقرالعلوم
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
مدارس علمیه
- مدرسه علمیه الزهرا
- مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی
- مدرسه علمیه امام حسین (ع)
- مدرسه علمیه امام باقر (ع)
- مدرسه علمیه امام مهدی (عج)
- مدرسه علمیه رسول اعظم
- حوزه علمیه قم
- مدرسه علمیه رضویه
- مدرسه علمیه ستیه
- مدرسه علمیه امام خمینی
- مدرسه علمیه اباصالح
- مدرسه علمیه المهدی
- مدرسه علمیه الهادی
- مدرسه علمیه امام مهدی موعود
- مدرسه علمیه بقیه الله
- مدرسه علمیه حقانی
- مدرسه علمیه جانبازان
- مدرسه علمیه رسالت
- مدرسه علمیه شهیدیدن
- مدرسه علمیه صدوق
- مدرسه علمیه عترت
- مدرسه علمیه کرمانیها
- مدرسه علمیه معصومیه
- مدرسه علمیه امام عصر
- مدرسه علمیه سعد حلت
- مدرسه علمیه اثیرالملک
- مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی
- مدرسه علمیه سید زین الدین
- مدرسه علمیه سید عبدالعزیز
- مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج
- مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی
- مدرسه علمیه مرتضی کبیر
- مدرسه علمیه درب آستانه
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی
- مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور
- مجمع جهانی تقریب مذاهب
- موسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی
- دفتر انتشارات اسلامی
- مرکز المعجم الفقهی
- مرکز جهانی انصارالمهدی
- مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی
- مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی
- موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی
- موسسهٔ قرآنی بیت‌النور
- مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه
- موسسهٔ تحقیقاتی اسرا
- مرکز پژوهشی صافا
- مجمع جهانی اهل بیت
- پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام
- پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی
- موسسهٔ علمی طه
- مجمع اندیشهٔ اسلامی
- مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه
- موسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه
- مرکز کتاب‌شناسی شیعه
- موسسهٔ علوم آل محمد
- خانه فرهنگی حضرت زهرا
- موسسهٔ فرهنگی دارالمعارف
- موسسهٔ صاحب‌الامر
- موسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر
- موسسهٔ فرهنگی انتظار نور
- بنیاد هنری ـ دینی الرضا
- موسسهٔ معارف اهل‌بیت
- مجمع جهانی شیعه‌شناسی
- مرکز حقایق اسلامی
- مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان
- مرکز شیعه شناسی
- بنیاد پژوهش‌های اسلامی
- مرکز جهانی آل‌البیت
- مرکز تخصصی علوم حدیث
- بنیاد بین‌المللی نهرج‌البلاغه
- دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی
- فرهنگستان علوم اسلامی
- موسسه معارف اسلامی امام رضا
- مرکز تحقیقاتی امیرالمومنین
- مرکز تخصصی امامت و مهدویت
- مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه
- موسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر
- دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری[۱۰۲][۱۰۳]
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
گردشگری
حرم فاطمه معصومه
ایجاد گنجینه‌های معماری در اطراف مرقد فاطمه معصومه در قم به نیمه دوم قرن ۲ هجری برمی گردد. به استناد کتاب‌های معتبر تاریخی این بنا در اواسط قرن پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دوره طغرل اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسله صفویه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجا فتحعلی شاه به مرقد فاطمه معصومه در قم توجه بیش تری نشان داد چنانکه بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمام فتحعلی شاه قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.
ابنیه و بیوتات حرم:
۱. ضریح فاطمه معصومه، بقعه فراز آن با رواقها، دومسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه، گنبد و منارهها.الگو:سخ۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان.الگو:سخ۳. صحن نو، ایوان‌ها، سردرها و منارهها.الگو:سخ۴. مدرسه فیضیه و مسجد اعظم.الگو:سخ۵. شبستان بزرگ و نجمه خاتون + صحن غربی حرم.
مسجد اعظم
مسجد اعظم در غرب حرم فاطمه معصومه واقع شده است و به دستور سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شده است. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شده است. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است، در زمره مساجد سه ایوانی جای می‌گیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشی‌های معرق است. شما از راه صحن عتیق حرم در شرق و صحن غربی حرم در غرب می‌توانید به صحن این مسجد دسترسی پیدا کنید.[۱۰۴] الگو:Wide image
مدرسه غیاثیه (پامنار)
سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.[۱۰۵]
مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱۰۶]
مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان
این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفته است. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر می‌توان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعه‌ای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه ترین، شگفت انگیزترین و رفیع ترین گنبدهای مساجد ایران است. جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده‌ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا واستوار مانده است.[۱۰۷] مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده است.[۱۰۸]
مسجد امام حسن عسگری
این مسجد که قدیمی ترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفته است. مسجد امام حسن عسگری، در قرن سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نماینده حسن عسکری، پیشوای یازدهم شیعه ساخته شده است. این مسجد محل تدریس محمدتقی خوانساری بود که شخصیت‌هایی مانند روح‌الله خمینی و محمدعلی اراکی از شرکت کنندگان در این درس بودند.[۱۰۹]
چون این مسجد به امر حسن عسکری و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شده است مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفته است.[۱۱۰]
مسجد جمکران
این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در روستای جمکران فرار دارد.
واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصرمحدث نوری فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط می‌شود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهم شیعیان، مهدی (عج) دیدار کرده است و حجت بن حسن دستور ساخت مسجد را به وی داده است.
در میان شیعیان بحثهای زیادی در خصوص ملاقات با مهدی مطرح است. عده‌ای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن می‌دانند.[۱۱۱] دریافت نامه از مهدی پس از غیبت کبری نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنانکه نامه و توقیع رسیده به شیخ مفید - حدود یک سده پس از غیبت کبری - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشده است.
بسیاری از شیعیان شب چهارشنبه از روزهای هفته و شب نیمه شعبان - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد می‌روند و اعمال آن را بجا می‌آورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه به صاحب الزمان که به نماز امام زمان مشهور است به شیوه‌ای خاص بجای آورده می‌شود.الگو:سر خط در خصوص جمکران هنرمند خوشنویسی به نام سبحان مهرداد محمدپور با وام گرفتن از مهدی موعود خط خوشنویسی جدیدی را با نام خط جمکران ابداع می‌کند این خط هرساله در نیمه شعبان در مسجد جمکران کتابت می‌شود.
آرامگاه فتحعلی شاه قاجار
مقبرهٔ فتحعلی شاه قاجار در شمال صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه قرار دارد و از آثار «بیگم صفوی» است. این مقبره در زمان زندگانی فتحعلی شاه قاجار و به دستور خود او بنا شده است. در سال ۱۲۸۰، در دوره ناصرالدین شاه قاجار تزیینات آینه‌کاری بنا، به گچبری تبدیل شده است.[۱۱۲]
آرامگاه محمدشاه قاجار
آرامگاه محمدشاه قاجار، در غرب صحن عتیق مرقد فاطمه معصومه جای دارد. در ورودی مسجد بالاسر. تزیینات داخلی گنبد این آرامگاه مجموعه‌ای از آینه‌کاری و گچبری است.[۱۱۳]
آرامگاه شاه عباس صفوی
مقبرهٔ شاه عباس دوم صفوی در جنوب غربی حرم فاطمه معصومه قرار دارد. این مقبره از نظر معماری و به کارگیری سنگ‌های مرمر، جلوه‌ای جالب دارد.[۱۱۴]
آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی
مقابر شاه سلیمان و شاه صفی در محل موزه آستان فاطمه معصومه قرار دارند. صندوق چوبی قبر شاه، از نظر کنده کاری، جالب و دارای ارزش است.[۱۱۵]
باغ گنبد سبز
در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای داده است. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به شمار می‌روند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.[۱۱۶]
مقبره خواجه اصیل الدین:
این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاقنماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده می‌شود.[۱۱۷]
مقبره خواجه علی صفی:
این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم می‌خورد.[۱۱۸]
گنبدشمالی:
این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.[۱۱۹]
امام زاده علی بن جعفر
امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ ه. ق. است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ الگو:جلالی حروف با شمارهٔ ثبت ۲۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱۲۰]
امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دوران قاجاریه ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این بقعه پس از مرقد فاطمه معصومه بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.[۱۲۱]
امام زاده حمزه
مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگان موسی بن جعفر در آن واقع شده است. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتم شیعه می‌دانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین قرن دهم ه. ق.. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرم فاطمه معصومه است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن را میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نموده است. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل قرن حاضر است.[۱۲۲]
خانه تاریخی یزدان پناه
این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔ باغ پنبه[۱۲۳] ، در پایان دورهٔ قاجاریه بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه شاید یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی در ایران باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نمانده است. نحوهٔ چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل زمستان مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است. اتاق‌های سمت جنوب حیاط در تابستان در سایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیرها و هواکش‌ها نیز غالبا در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.[۱۲۴][۱۲۵]
خانه آیت الله بروجردی
این خانه در دورهٔ قاجاریه ساخته شده و محل اقامت و زندگی سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع تقلید شیعه بوده است. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.[۱۲۶]
خانه حاجی خان، خانه روح‌الله خمینی، خانه زند، بیت النور، تیمچهٔ بزرگ بازار قم، حمام تاریخی حاج عسگرخان، برج‌های کارخانه ریس باف، تپهٔ باستانی قلی درویش، قلعهٔ جمکران و درخت سرو پانصد سالهٔ جمکران از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهر قم هستند.
موزه‌ها
موزه آستانه مقدسه
موزهٔ آستانهٔ مقدسه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های ایران است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلی حرم فاطمه معصومه و مکان فعلی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد. موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و همچنین بخش‌های اداری، موزه‌داری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی می‌شود و مجهز به سیستم‌های حفاظتی است.[۱۲۷]
قرآن‌های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی‌های مختلف دوره‌های اسلامی، انواع سفالینه‌ها، ظروف شیشه‌ای، آثار منبت‌کاری، آثار حجاری، آثار نقاشی، فلزکاری، پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف و انواع درهای خاتم‌کاری، انواع مُهرها و عقیق‌ها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدف‌ها و موجودات دریایی، مهم‌ترین بخش‌های مجموعه آثار موزه را تشکیل می‌دهد. قدیمی‌ترین بخش آثار موزه را سفالینه‌های پیش از میلاد مسیح تشکیل می‌دهد که مربوط به منطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی صرم قم است که متعلق به هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد مسیح هستند.[۱۲۸]
موزه مردم شناسی قم
خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردم شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیا و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیا در منازل قدیمی قم از جمله بخش‌هایی است که در موزه مردم شناسی قم به نمایش گذاشته شده‌اند.[۱۲۹]
موزه هنرهای سنتی قم
این موزه در محلهٔ قدیمی «باغ پنبه» واقع شده است و در برگیرندهٔ مجموعه‌ای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی از جمله سفالگری، رودوزی سنتی و معرق کاری است.[۱۳۰]
موزه آثار مراجع تقلید
گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلید شیعه در مجموعهٔ تاریخی بیت امام خمینی در میدان روح‌الله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگی نامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شده است.[۱۳۱]
موزه تاریخ طبیعی قم
ساخت موزه تاریخ طبیعی استان قم به‌عنوان مکانی برای استفادهٔ علمی، فرهنگی، اجتماعی و پژوهشی در سال ۱۳۷۸ در بوستان شهید بنیادی قم آغاز شد و در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی راه‌اندازی شد. این موزه دارای نمونه‌هایی از پستانداران، پرندگان، حشرات، خزندگان، دوزیستان، سخت پوستان، فسیل بی مهرگان، و سنگ‌ها و کانیها است.[۱۳۲][۱۳۳]
آسمان نما
در آسمان‌نمایی که در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد، قسمتی از آسمان به همراه ستاره‌ها و سیاره‌ها به نمایش درآمده است. دراین مجموعه دب اکبر، دب اصغر، ستاره قطبی و دیگر صورفلکی در حالت نورانی در معرض دید قرار گرفته‌اند.[۱۳۴]
محله‌ها
فهرست محلات قدیمی شهر قم: الگو:چندستون
- باغ پنبه
- آلوچو
- چهار امام زاده
- زاویه
- عشقعلی
- چهل اختران
- عربستان
- علی‌آباد سعدگان
- ژاندارم‌ها
- تولیددارو
- مهرآباد
- سید معصوم
- خانم شیرازی
- باغ شریفی
- علی‌آباد
- محمدآباد
- حاج خلیل
- قم نو
- صفاییه
- مصلی
- دروازه ری
- بکایی
- لسانی
- یخچال قاضی
- شاه احمد قاسم
- جوی شور
- حاج زینل
- قلعه عمو حسین
- قلعه یزدی‌ها
- میرزائیه
- براسون
- باغ کرباسی
- منبع آب
- نخودی
- دروازه چوبی
- سربخش
- لب چال
- خاکفرج
- گذرقلعه
- خندق
- الوندیه
- گذرصادق
- تکیه آق سید حسن
- حمام تالار
- قلعه کامکار
- سنگ بند
- سیدان
- دروازه کاشان
- دربهشت
- سرحوض
- نوقطار
- نوبهار
- چهل درخت
- میدان نو
- باغ شاهزاده
- زند آباد
- نیروگاه
الگو:چندستون-شکست الگو:چندستون-پایان
رسانه‌ها
صداوسیمای مرکز قم
الگو:اصلی صدا و سیمای مرکز قم در سال ۱۳۷۴ تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نام سیمای نور افتتاح شد. این شبکه هم‌اکنون ۲۰ ساعت در شبانه‌روز برنامه پخش می‌کند.[۱۳۵]
شبکه‌های سراسری
دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔ رادیو معارف و شبکهٔ انگلیسی زبان ندای اسلام (The Call Of Islam Radio) نیز از شهر قم پخش می‌شود.
نشریات
تعداد ۱۱۰ روزنامه، هفته‌نامه، دوهفته‌نامه، ماه‌نامه، فصل‌نامه و سالنامه در قم چاپ می‌شود.[۱۳۶]
مشاهیر
- شیخ عباس قمی، از محدثان شیعه در قرن چهاردهم
- سید حسین طباطبایی قمی، از مراجع تقلید شیعه
- حمیدرضا نوربخش، خواننده و مدیر عامل خانه موسیقی ایران
- شجاع الدین شفا، نویسنده ومحقق
- رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم ایران
- علی جنتی، وزیر فرهنگ ایران
- مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری ایران
- عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی ایران
- شیخ صدوق، محدث و فقیه شیعه
- فتحعلی اویسی، بازیگر سینما و تلویزیون
- امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان
- میرزای قمی، از عالمان شیعه در دوره قاجاریه
- شاطر عباس صبوحی، از شاعران دوره قاجاریه
- سید محمد روحانی، از فقهای شیعه در قرن چهاردهم
- سید زین العابدین قمی، از مجتهدین بنام هم دوره عبدالکریم حایری یزدی
شهرهای خواهرخوانده
شهر قم، با پنج شهر پیمان خواهرخواندگی (شهرها) بسته است:
| نام کشور | شهر خواهرخوانده | |
|---|---|---|
| الگو:پرچمک | عراق | کربلا[۱۳۷] |
| الگو:پرچمک | ترکیه | قونیه[۱۳۸] |
| الگو:پرچمک | لبنان | بعلبک[۱۳۹] |
| الگو:پرچمک | اسپانیا | سانتیاگو د کمپوستلا[۱۴۰] |
| الگو:پرچمک | پاکستان | کراچی[۱۴۱] |
منابع
- الگو:پاورقی در این باره ر. ک. به «بحارالانوار»، ج ۶۰، ص ۲۱۰ به بعد
- الگو:پاورقی «حضرت مهدی (عج) فروغ...»، ص۲۹۳ به بعد
