ابن حوقل

ابوالقاسم محمد بن حوقل یا محمد بن علی نصیبی یا نصیبینی (م: پس از 367ق) بازرگان، سیاح معروف و جغرافی دان عرب در قرن چهارم قمری بوده است. وی از 331 تا 359 هجری قمری به سیاحت در بلاد اسلامی پرداخت و کتاب صورة الأرض یا المسالک و الممالک را تألیف کرد. از زندگی ابن حوقل اطلاع بسیاری در دست نیست وی در نصیبین واقع در بین النهرین علیا زاده شد، ولی تاریخ ولادتش را نمی دانیم. ولی احتمالاً ولادت وی سال‌ها پیش از 320 هجری قمری بوده است.

ابن حوقل سفر خود را روز هفتم رمضان 331ق از بغداد (دارالسلام) آغاز کرد. مسیر مسافرت او را می توان چنین تعیین کرد: آفریقای شمالی، اسپانیا و مرزهای جنوبی صحرا، مصر و نواحی شمالی قلمرو اسلام یعنی ارمنستان و آذربایجان، جزیره (بین النهرین )، عراق، خوزستان و فارسی، خوارزم و ماوراءالنهر، سیسیل. سفر ابن حوقل چنانکه اشاره شد برای تجارت بود اما شاید وی در حقیقت مبلّغ مذهبی و داعی سیاسی بوده است. علاقمندی شدید ابن حوقل به سیاست فاطمی کاملاً روشن و مسلم است.

حدود سرزمین‌های اسلام بنابر آنچه در صورة الأرض آمده چنین است: بلاد اسلام بر حسب طول از مرز فرغانه آغاز می شود و تا خراسان و جبال و عراق و دیار عرب تا سواحل یمن ادامه می یابد و مسافت آن حدود پنج ماه (راه) است و بر حسب عرض از کشور روم آغاز می گردد و تا شام و جزیره و عراق و فارس و کرمان تا سرزمین منصوره بر کنار دریای فارس ادامه می یابد و مسافت آن چهار ماه است. ابن حوقل دو اثر معروف داشته است: یکی کتابی درباره سیسیل که در دست نیست و دیگری کتاب المسالک و الممالک یا صورة الأرض. از مآخذ و نیز از نوشته ابن حوقل درمی یابیم که وی مسالک و ممالک اصطخری را با تغییرات و افزوده‌هایی پایه کار خود قرار داده است. نکته‌های اقتصادی که در اثر ابن حوقل آمده، کاملاً تازه و ابتکاری است. برخی از جغرافی دانان و مؤلفان نیز از ابن حوقل انتقاد کرده و خرده‌هایی بر او گرفته اند.