قولیه (نام شیعه در آذربایجان)

نام شیعه در آذربایجان.

آیت الله سید مهدی روحانی به نقل از تبصرة العوام می نویسد: « قولیه: نام شیعه عباسیه در آذربایجان » این در حالی است که تبصرة العوام پس از بیان شیعه عباسیه می نویسد: «بدان که از جمله فِرَق که ایشان دعوی شیعت گری کنند در زمان ما چهار فرقت بیش نباشند: اول: نصیریان، و بیان کفرشان کردیم؛ دوم: اسماعیلیان ؛ سوم: زیدیان؛ چهارم: امامیان. جز اینها یک آدمی نیابی که به اعتقاد آن قوم بود که از پیش یاد کردیم و جمله هلاک شدند. » وی پس از این جملات بلافاصله می نویسد: «بدان که این قوم را در هر موضعی به لقبی خوانند، در بلاد اصفهان و نواحی آن، خرمیه؛ و در قزوین و ری، مزدکیه و سنبادی؛ و در ماهین، محمّره ؛ و در آذربایجان، قولیه ؛ و در ماوراءالنهر، مغان. » با توجه به این که معلوم نیست «این قوم» به چه برمی گردد می توان جمله مرحوم مؤلف را توجیه نمود ولی با توجه به آنچه از بقیه اسامی می دانیم، می توان گفت قولیه ، نام دیگر خرّمیه و باطنیه بوده که گاه بر اسماعیلیان اطلاق می گردیده است و در صورت توسعه می توان آن را نام عموم شیعیان دانست.

لازم به ذکر است که عباس اقبال در خاندان نوبختی به نقل از تبصرة العوام نوشته است: « قولیه: از القاب غلاة در آذربایجان » که این مطلب از عبارت مرتضی رازی استفاده نمی شود هرچند در الملل و النحل عبارتی وجود دارد که احتمالاًً به صورت تصحیف شده در اختیار عباس اقبال بوده و وی همان را به عبارت تبصرة العوام نیز سرایت داده است. محمد شهرستانی می نویسد: «غلاة القابی دارند و در هر سرزمین به لقبی خوانده می شوند. در اصفهان به ایشان، خرّمیه و کوذیه گفته می شود؛ و در ری آن را مزدکیه و سنبادیه می خوانند؛ و در آذربایجان، دقولیه ؛ و در موضعی دیگر، محمّره ؛ و در ماوراءالنهر، مبیضه نام دارند. » به نظر می رسد مرتضی رازی مطلب خویش را از شهرستانی گرفته که به صورت مصحف در تبصرة العوام ضبط شده است و شاید به همین سبب عباس اقبال قولیه را مصحّف دقولیه به حساب آورده و آن را از القاب غلاة ثبت کرده است.

رک: زقولیه.