گناباد
الگو:جعبه شهر ایران گُناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در استان خراسان رضوی است. براساس آمار سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان گناباد ۱۱۰٬۱۳۵ نفر بوده که ۲ در صد از جمعیت استان را شامل می‌شود. همچنین از کل جمعیت شهرستان ۵۵٬۷۴۶ نفر مرد و ۵۴٬۳۸۹ نفر زن هستند که بنابراین نسبت جنسی این شهرستان بیانگر پائین بودن در صد تعداد زنان به مردان در این شهرستان است. این نسبت در مقایسه با وضعیت استان که برابر ۱۰۱ می‌باشد، اختلاف کمی را نشان می‌دهد.[۱] بومیان این شهر، آن را جُویمند نیز می‌نامند.
بزرگ ترین قنات جهان در گناباد قرار دارد. این قنات از دورهٔ هخامنشیان تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بوده‌است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در سازمان یونسکو ثبت شده است.[۲]
محتویات
نام شناسی
گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد نیز ثبت کرده‌اند. همچنین در کتب تاریخ نام گناپا به ثبت رسیده است. این شهر را در گذشته جویمند نیز می‌نامیدند که مرکب از دو واژه مند به معنای خدا و جو به معنی آبراه بوده است.[۳]
این شهر دارای چهار قنات است: قنات قَصَّبه و قنات دِه و قنات علی‌آباد و قنات حسین‌آباد. شاید به همبن خاطر آن را جویمند نامیده‌اند یعنی صاحب جوی‌ها. عمیق‌ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد.
تاریخچه
بارها در شاهنامه ی فردوسی، از گناباد یا جنابد یاد شده و این مکان را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم اکنون در گناباد است.
از دیگر مواردی که می توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک گناباد و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان تا قائن که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان شریعت سابق (سعدی) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می فروخته اند.
یکی از نقاط دیدنی گناباد، قلعهٔ فرود می باشد که درحال حاضر به روستای کوه قلعه مشهور است. درآن مکان باقی مانده‌های قلعه‌های ساخته شده از ساروج که ازبتن محکمتر است وجود دارد. در بعضی ارتفاعات، دسترسی به این قلعه‌ها با زحمت زیاد امکان پذیر می‌باشد.
آثار تاریخی
تا اوایل سال ۱۳۴۰، بافت این شهر خیلی قدیمی بود و علاقهٔ وافر اهالی به نوسازی شهرشان، سبب خراب شدن بعضی از آثار تاریخی شد که از آن میان باید از یک یخدان عظیم که ارتفاع گنبد مخروطی آن در حدود بیست متر بود و در نزدیکی مظهر قنات علی‌آباد قرار داشت نام برد.
مهم ترین آثار تاریخی این شهر عبارت است از:
- قنات قصبه بزرگ ترین و قدیمی ترین قنات جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر ثبت شدهٔ خراسان بزرگ در سازمان جهانی یونسکو[۲]
- مدرسهٔ نجومیه و موزهٔ مردم شناسی گناباد
- مزار سلطانی بیدخت (مدفن چند نفر از اقطاب سلسله نعمت‌اللهی)
- موزهٔ تاریخی گناباد، که در آن آثار بسیار باستانی و با ارزش نگهداری می شود.
- مسجد جامع قدیم گناباد
- مقبرهٔ امامزاده سلطان محمد عابد در شهر کاخک گناباد
- آرامگاه جغتای (از خوانین مغول و از پسران چنگیز خان) در روستای گیسور
- یخدان کوثر بیدخت[۴]
- قلعه زیبد اخرین اقامتگاه یزدگرد سوم
- درب صوفه، که در شاهنامهٔ فردوسی از آن یاد شده و مقبرهٔ پیران ویسه است.
- قلعهٔ دختر شوراب
- قلعهٔ تاریخی عُمرانی گناباد
- آسیاب‌های آبی تاریخی کاخک
- قلعهٔ دفاعی کاخک
- مسجدجامع علیای کاخک ساخته شده در تاریخ ۱۱۳۴ ه- ق
- مسجد جامع بازار کاخک ساخته شده در سال ۹۰۲ ه- ق
- آب انبار قلعهٔ کاخک ساخته شده در سال۱۱۹۸ ه- ق
- چنار بزرگ و کهنسال روستای روچی
- منطقهٔ تفریحی و آسیاب‌های آبی قدیمی روستای روچی
- روستای کهن ریاب
- سرو کهن نوقاب
- قلعه فرود در روستای تک میدان
- مزار سلطان احمد عابد بیمرغ
آموزش ابتدایی
در این شهر، مدارس نمونهٔ دولتی پسرانه و دخترانه در دو مقطع راهنمایی و دبیرستان وجود دارد. همچنین مراکز پرورش استعدادهای درخشان پسران و دختران و پژوهش سرای دانش آموزی نیز در این شهر فعال هستند.
آموزش عالی
شهر گناباد به عنوان یکی از شهرهای دانشجویی محسوب می‌شود. دانشگاه‌های آزاد، پیام نور، علوم پزشکی گناباد، دانشکده فنی پسران گناباد، سماء گناباد، فنی مهندسی گناباد،دانشگاه صنعت ومعدن ، پارس رضوی گناباد، علمی کاربردی بهزیستی و مجتمع آموزش عالی در این شهر فعال است. مرکز رشد فناوری[۵] نیز در این شهر فعال است. همچنین مراکز متعدد حوزوی برادران و خواهران در این شهر وجود دارد.
محله‌های شهر
شهر گناباد به لحاظ ساختاری از محلات متعدد و مجزایی تشکیل شده است. از مهم ترین محله‌های این شهر می‌توان به سرتراز، نوقاب، کوی شرقی (قصبهٔ شهر)، قنبر آباد، کوچهٔ نخل و باغ بالا اشاره کرد.
محصولات کشاورزی
زعفران، پسته، انگور، کشمش، انار، زیره سبز، زرشک، انجیر، عناب
شخصیت های تاریخی
- خواجه اختیار منشی گنابادی
- ملا مظفر گنابادی
- محمد پروین گنابادی
- ابومنصور ریابی
- وارِد گنابادی شاعری در هند گورکانی [۱]
- محمدتقی بهلول گنابادی
- مهندس علی گلریز گنابادی فرزند حسن
مقامات شهر
- نماینده مجلس : دکتر محمد رجائی
- فرماندار:صفایی
- امام جمعه: حجت‌الاسلام حسن صادقی نسب
- رییس شورای شهر: ابوالقاسم شفیعی
- شهردار: علی تقوی مندی[۶]
پانویس
منابع
- تابنده، حاج سلطان‌حسین، تاریخ و جغرافی گناباد، سازمان چاپ دانشگاه ۱۳۴۸خ. چاپ دوم، ۱۳۷۹ شمسی، انتشارات حقیقت، تهران.
- تاریخ و جغرافی گناباد
- سه اثر تاریخی زیبد مجله بررسی‌های تاریخی» مهر و آبان ۱۳۵۱ - شماره ۴۱ دکتر عباس زمانی
(24 صفحه - از ۴۳ تا 66)[۲]
- طلای سرخ ایران همچنان بی رقیب. دکترعجم همشهری۱۳ آذر 1386
- قنات میراث علمی و فرهنگی ایرانیان. همایش ملی قنات گناباد ۱۳۸۳ دکتر عجم
