قم: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۴ ژانویهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۲۳:۳۶ (نمایش مبدأ) 2.187.171.187 (بحث) (صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه شهر ایران |نام‌رسمی=قم |روی‌نقشه=آری |عرض‌جغرافیایی=۳۴٫۶۵ |طول‌جغراف...» ایجاد کرد)		نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ دسامبر ۲۰۱۵، ساعت ۱۲:۰۰ (نمایش مبدأ) Admin (بحث | مشارکت‌ها)
(۵ نسخه‌های متوسط توسط ۲ کاربران نشان داده نشده)
سطر ۱:		سطر ۱:
−	{{جعبه شهر ایران	+	'''قُم''' مهمترین شهر مذهبی [[ایران]] و از پایگاه‌های [[تشیع]] است. اگر چه قدمت آن به قبل از [[اسلام]] برمی‌گردد ولی اصل شهر در سال ۹۳-۸۳ق تاسیس شد. ورود [[اشعریان]] به قم باعث آبادانی آن گردید و از آنجا که آنان گرایش به [[اهل بیت]] داشتند، شهر قم از همان ابتدای تاسیس با تفکر شیعی درآمیخت. مهاجرت [[حضرت معصومه|حضرت معصومه (س)]] و دفن وی در قم و به دنبال آن، مهاجرت دیگر امامزادگان و [[سادات]]، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد. تاسیس [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه]] در این شهر بر شهرت شیعی آن افزود. امروزه می‌توان این شهر را بزرگترین پایگاه تشیع در جهان نامید که از آن، معارف شیعی به نقاط مختلف جهان گسترده می‌شود.
−	|نام‌رسمی=قم	+
−	|روی‌نقشه=آری	+
−	|عرض‌جغرافیایی=۳۴٫۶۵	+
−	|طول‌جغرافیایی=۵۰٫۸۸	+
−	|تصویر=QomView2.jpg	+
−	|اندازه‌تصویر=270	+
−	|استان=قم	+
−	|شهرستان=قم	+
−	|بخش=[[مرکزی]]	+
−	|دهستان=	+
−	|نام‌محلی=	+
−	|نام‌های‌دیگر=کنب، کم، کوآما، هکاتوم پیل، آرتاریت، استانبر بوفارت کواد، اشان ایرانوئارث کواد، ممجان	+
−	|سال‌شهرشدن=حدود سال ۶۰ هجری قمری	+
−	|جمعیت=۱،۰۷۴،۰۳۶ (سرشماری ۱۳۹۰)<ref>سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰</ref>	+
−	|رشدجمعیت=۱،۹۳٪	+
−	|تراکم‌جمعیت=۷،۲۵۷	+
−	|نشانی=	+
−	|عنوان=	+
−	|تاریخ بازدید=	+
−	|ناشر=	+
−	|زبان=[[فارسی]]	+
−	|مذهب=[[اسلام]] شیعه ۱،۰۷۲،۸۴۶ نفر{{سخ}}[[مسیحی]] ۵۹۴ نفر{{سخ}}[[زرتشتی]] ۴۴ نفر{{سخ}}[[کلیمی]] ۰ نفر{{سخ}}[[اسلام]] سنی ۰ نفر{{سخ}}اظهارنشده ۵۳۴ نفر<ref>سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰</ref>	+
−	|مساحت= ۱۲۳٫۰۷۳ کیلومتر مربع<ref name="Masahat">{{یادکرد وب|عنوان=نقشهٔ بافت‌های فرسودهٔ مصوب شهرها: قم|ناشر=وب‌گاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران|نشانی=http://www.udro.org.ir/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&sobi2Id=208&Itemid=83|تاریخ بازدید=۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳}}</ref>	+
−	|ارتفاع=۹۳۰ متر	+
−	|میانگین‌دما=۱۸،۱۷ درجه [[سلسیوس]]	+
−	|میانگین‌بارش‌سالانه=۱۲۵ تا ۲۱۵ میلی‌متر	+
−	|شمارروزهای‌یخبندان= ۴۳ روز<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qmrw.ir/PrintPage.aspx?Page_=form&PageID=229&PageIDF=0&lang=1&tempname=theme1&sub=0 |عنوان = روزهای یخبندان قم|ناشر = شرکت سهامی آب منطقه‌ای قم|تاریخ بازدید = ۹ آگوست ۲۰۱۳|تاریخ = ۱۸ شهریور ۱۳۹۲}}</ref>	+
−	|شهردار=محمد دلبری	+
−	|ره‌آورد=[[سوهان]]{{سخ}}[[انگشتر]]{{سخ}}غنبید (کلم محلی که در قم کشت می‌شود){{سخ}}[[فرش]] ابریشمی{{سخ}}مهر و تسبیح{{سخ}}[[انجیر]]	+
−	|پیش‌شماره=۰۲۵	+
−	| پلاک اتومبیل  = ایران ۱۶{{سخ}}ایران ۲۶{{مدرک}}	+
−	|وبگاه=[http://www.qom.ir شهرداری قم]	+	==وجه نام‌گذاری==
−	|جمله‌خوشامد=قم، محل گشایش یکی از درهای بهشت است، {{سخ}}به شهر کریمه اهل بیت (س) خوش آمدید.	+	===روایی===
−	|پانویس=	+	بنابر حدیثی از [[پیامبر اسلام(ص)]] علت نامگذاری این شهر به قم آن است که اهل آن با [[قائم آل محمد|قائم آل محمد (عج)]] جمع می‌شوند و ایشان را در قیام یاری می‌کنند.<ref>بحار، ج۶، ص۲۱۶</ref>
−	}}	+	در روایت دیگری نام این شهر، از دستور خداوند به ابلیس گرفته شده که با واژه «قم» (یعنی برخیز) به اخراج ابلیس از این شهر دستور داده است.<ref>بحار، ج۶، ص۲۱۷</ref>
−	'''قُمْ''' {{تلفظ|Qom.ogg}} ([[پارسی میانه]]: ''' کُنب '''<ref>فرهنگ فارسی معین</ref>) از [[فهرست کلان‌شهرهای ایران|کلان‌شهرهای ایران]] است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب [[تهران]] پایتخت [[ایران]] واقع شده‌است. این شهر در کنار رودخانهٔ [[قمرود]] و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز [[استان قم]] و نیز مرکز [[شهرستان قم]] می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://hamshahrionline.ir/details/43205 |عنوان = آشنایی با استان قم|ناشر = همشهری|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+	===تاریخی===
		+	«تاریخ قم» در وجه تسمیه قم دو احتمال ذکر کرده است:{{سخ}}
		+	احتمال اول:
		+	قم، عربی شده «کم» است که آن نیز تخفیف کومه است، <ref>تاریخ، قم ص۲۲ </ref>این مکان را بدان جهت کومه می‌گفتند، که به صورت مزارع و روستاهای پراکنده بوده، این خانه‌های پراکنده را به فارسی کومه می‌گفتند، پس از تخفیف کومه به کم و پس از تبدیل واژگان فارسی به عربی، کم به قم تبدیل شد.<ref>دهخدا، ج۱۲، ص۱۸۷۵۰</ref>{{سخ}}
		+	احتمال دوم: ابتدا قم به صورت بلوک و مزرعه‌های متفرق بود و پس از ورود اشعریون به این سرزمین (جایی که اینک شهر قم است) هفت روستا به نام ممجان، قردان (قزوان)، مالون، جمر (کمر)، سکن، جلنبادان، به وجود آمد. <ref>تاریخ قم ص۲۳</ref> این روستا‌ها با هم متحد شدند و به نام روستای بزرگ‌تر که کمیدان بود نامیده شد. پس از تخفیف کمیدان به کم و عربی شدن آن، نام این سرزمین به قم تغییر پیدا کرد.<ref>تقویم البلدان ص۴۱۰ ابی الفدا، بیروت، لیدن، ۱۸۴۰</ref>
−	این شهر در شاهراه مواصلاتی و حمل و نقل [[ایران]] واقع شده و از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی [[ایران]] با [[تهران]] و از سویی دیگر رابط استان‌ها و شهرهای جنوبی [[ایران]] با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر [[راه ابریشم]] دارای اهمیت ارتباطی بوده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=71 |عنوان = نقشه راه ارتباطی قم با شهرهای دیگر|ناشر = اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+	==اسامی==
		+	در روایات و کتب تاریخی از قم به نام‌های زیر نیز یاد شده است.
		+	{{ستون-شروع|4}}
		+	#قمّ <ref>معجم البلدان، ج۴، ص۳۷۹</ref>
		+	#بحر <ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref>
		+	#زهرا <ref>بحار، ج۶ص۲۱۷</ref>
		+	# معدن شیعه<ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref>
		+	#عش آل محمد<ref>بحار، ج۶ص۲۱۶</ref>
		+	#مأوی الشیعه<ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref>
		+	#مأوی فاطمین<ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref>
		+	#آسایشگاه مومنان<ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref>
		+	#کوفه کوچک<ref>بحار، ج۶ص۲۱۲</ref><ref>بحار، ج۶، ص۲۲۸</ref>
		+	#حرم اهل بیت علیهم السلام<ref>بحار، ج۶ص۲۱۶</ref>
		+	#قطعه‌ای از بیت المقدس<ref>بحار، ج۶ص۲۱۳</ref>
		+	#کومه<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#کم<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#کمیدان<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#ممجان<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#تیمره<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#کبود دشت<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#صفرا<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	#ویران آباد کردقباد<ref>تاریخ قم، ص۲۲-۲۵</ref>
		+	{{پایان}}
−	طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ [[مرکز آمار ایران]] شهر تعداد ۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر جمعیت دارد. با این جمعیت قم در رتبهٔ هشتمین شهر پرجمعیت [[ایران]] قرار می‌گیرد.<ref>[[فهرست شهرهای ایران برپایه جمعیت]]</ref> رشد جعیت قم ۱،۳ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در [[ایران]] است. بیش‌تر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دازده امامی هستند و تعدادی از اقلیت‌های دینی [[زرتشت|زرتشتی]] و [[مسیحیت|مسیحی]] در شهر ساکن هستند.<ref>سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰</ref>	+	==تاریخچه==
		+	بعضی از مورخین سابقه این شهر را به قبل از اسلام برگردانده‌اند. رومن گیر و لویی واندنبرگ بر این باورند که قم یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در فلات ایران است.<ref>ایران از آغاز تا انجام، ص۷</ref> <ref>باستان شناسی ایران باستان، ص۱۲۴</ref> مستوفی، موسس شهر قم را طهمورث می‌داند.<ref>نزهه القلوب، ص۶۷ </ref> فتح قم توسط مسلمانان این نظریه را تقویت می‌کند.<ref>فتوح البلدان، ص۳۱۹</ref> [[یعقوبی]] نیز آن را جزء شهرهای پیش از اسلام دانسته<ref>تاریخ یعقوبی، ج۱ص۱۴۴</ref> و «تاریخ قم» نیز از فردی به نام سورین نام برده که در زمان بهرام می‌زیسته است.<ref>تاریخ قم، ص۸۲-۸۹</ref>
		+	در کل [[بلاذری]]، <ref>فتوح البدان، ص۴۳۶</ref> یعقوبی، <ref>تاریخ یعقوبی، ج۱ص۱۴۴</ref> [[ثعالبی]]، <ref>غرراخبارملک الفرس، ص۷۰۹</ref> [[ابن اعثم کوفی]]، <ref>الفتوح، ج۱ص۲۸۶-۲۸۸</ref> [[ابوحنیفه دینوری]]، <ref>اخبار الطوال، ص۶۷</ref> [[ابن فقیه همدانی]]، <ref>مختصر البلدان، ص۲۰۹</ref> [[حمزه اصفهانی]]، <ref>سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۳۵ </ref>[[حسن بن محمدقمی]]، <ref>تاریخ قم، ص۹۱</ref> [[فردوسی]]، <ref>شاهنامه جلد۴ص۱۲۸</ref> [[سیدظهیرالدین مرعشی]] <ref>تاریخ طبرستان و رویان، ص۴</ref> از شهر باستانی قم یاد کرده‌اند.
−	به شهر قم لقب‌های فراوانی نسبت داده می‌شود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانه‌ها و همینطور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم [[اهل بیت]]، شهر [[علم]]، پایتخت علمی و فرهنگی [[ایران]]، پایتخت جهان [[تشیع]]، مرکز تجمع اقوام مختلف [[ایران]]، ارزان ترین شهر ایران، شهر [[سوهان]]، شهر شیرینی، شهر غنبید (Ghonabid) (کلم محلی که در قم کشت می‌شود)، آشیانهٔ آل [[محمد]]، مدینه المومنین، استراحتگاه مومنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت یاد می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://library.tebyan.net/newindex.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=102305&MetaDataID=2327&Volume=1&PageIndex=4&PersonalID=0&NavigateMode=CommonLibrary&Content= |عنوان = علت نامگذاری قم به این نام و القاب منسوب به این شهر|ناشر = تبیان|تاریخ بازدید = 26 آگوست 1392|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://fararu.com/fa/news/86434/ارزانترین-شهر-ایران-کجاست|عنوان = ارزان ترین شهر ایران کجاست؟|ناشر = ویکیپدیا|تاریخ بازدید = 18 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+	اما در مقابل، مورخینی چون [[ابودلف خزرجی]]، <ref>سفرنامه ابودلف، ص۷۱</ref>، [[سمعانی]]، <ref>الانساب، ص۴۶۱</ref>ابوالفداء <ref>تقویم البدان، ص۴۰۹</ref>و [[یاقوت حموی]] <ref>معجم البدان، ج۴ص۴۵۱</ref> تاسیس این شهر را پس از ورود اسلام به ایران می‌دانند، البته بعضی سال ۸۵ <ref>معجم البلدان، ج۴ص۳۹۷</ref>و بعضی دیگر ۹۳ را گفته‌اند.<ref>تاریخ قم ص۲۵۳الی ۲۵۶ </ref>
−	قم به عنوان پایتخت [[فرش]] ابریشمی [[ایران]] و جهان،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.yjc.ir/fa/news/4108297/تبدیل-قم-به-پایتخت-تولید-فرش-ابریشم-کشور |عنوان = تبدیل قم به پایتخت فرش ابریشمی ایران|ناشر = باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qomnn.com/news/1-1/7900-قم-پایتخت-ابریشم-دنیاست.html |عنوان = قم پایتخت ابریشم دنیاست|ناشر = شبکه خبری قم|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref> پایتخت کامپیوتری [[ایران]]،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2005/08/050802_mj-mkhalaji-internet-qom.shtml |عنوان = قم پایتخت کامپیوتری ایران|ناشر = بی‌بی‌سی فارسی|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref> پایتخت اینترنتی جهان [[شیعه]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی = www.dw.de/شهر-قم-پایتخت-اینترنتی-شیعیان-جهان/a-2441487 |عنوان = قم پایتخت اینترنتی شیعیان |ناشر = دویچله |تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref> و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان [[ایران]]،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920301000329 |عنوان = قم، پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان |ناشر = فارس|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref> قطب تولید [[موتورسیکلت]] در [[ایران]]،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.bazarkhabar.ir/News.aspx?ID=7901 |عنوان = قم قطب اصلی طنعت موتورسیکلت سازی ایران شد |ناشر = بازارخبر، بزرگترین سایت تحلیلی و خبری اقتصاد ایرانن|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۰۷ مهر ۱۳۹۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://khabarkhodro.com/detail.asp?id=159811 |عنوان = قم با تولید ۶۵ درصدی موتورسیکلت رتبه نخست تولید را به خود اختصاص داد |ناشر = سازمان خبری خودرو|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۵ مهر ۱۳۹۰}}</ref> قطب تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=1951777 |عنوان = ظرفیت‌های ناشناخته قم در تولید نرم‌افزار |ناشر = واحد مرکزی خبر|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۲ تیر ۱۳۹۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.tasnimnews.com/home/single/114005 |عنوان = قم قطب تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی در کشور |ناشر = خبرگزاری تسنیم|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۸ مرداد ۱۳۹۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.tebyannews.com/article/قم+به+قطب+تولید+نرم+افزارهای+دینی+در+کشور+تبدیل+شود/153356.html |عنوان = قم قطب تولید نرم‌افزارهای دینی |ناشر = تبیان نیوز|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ =}}</ref> یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در [[ایران]]،<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.yjc.ir/fa/news/4454428/صادرات-پتروشیمی-ایران-به-اروپا-با-وجود-تحریم-ها-قم-تبریز-و-مشهد-سه-قطب-تولید-کیف-و-کفش |عنوان = قم، تبریز و مشهد سه قطب اصلی تولید کیف و کفش |ناشر = باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۵ تیر ۱۳۹۲}}</ref> دومین قطب انتشار کتاب پس از [[تهران]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.irinn.ir/news/3354/ایران،-رتبه-نخست-انتشار-کتاب-در-خاورمیانه |عنوان = ایران رتبه نخست انتشار کتاب در خاورمیانه |ناشر = شبکه خبر|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۱ آذر ۱۳۹۱}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.19dey.com/13426-چاپ-15میلیون-جلد-کتاب-در-قم.html |عنوان = چاپ ۱۵ میلیون جلد کتاب در قم در ۶ ماه گذشته |ناشر = ۱۹ دی آنلاین|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۹ دی ۱۳۹۰}}</ref> و بزرگ‌ترین قطب انتشار کتاب‌های دینی در خاورمیانه<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.19dey.com/13426-چاپ-15میلیون-جلد-کتاب-در-قم.html |عنوان = چاپ ۱۵ میلیون جلد کتاب در قم در ۶ ماه گذشته |ناشر = ۱۹ دی آنلاین|تاریخ بازدید = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ = ۱۹ دی ۱۳۹۰}}</ref> نیز شناخته می‌شود.	+	در جمع بین دو قول می‌توان گفت: مقصود از شهر تازه این است که مسلمانان به جای شهر و قلعه‌های قدیم شهر جدیدی احداث کردند.<ref>جغرافیای تاریخ قم، ۷۸؛ادیب کرمانی، ص۷۳</ref>
−	[[سید علی خامنه‌ای]]، رهبر [[ایران]] این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.roshangari.ir/index.php?option=com_jvideodirect&v=IgFTrlLFTTbnc&Itemid=16|عنوان = قم، مادر نظام است|ناشر = روشنگری|تاریخ بازدید = ۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.khedmatpress.ir/2085|عنوان = قم، پایتخت فرهنگی جمهوری اسلامی است.|ناشر = خدمت پرس|تاریخ بازدید = ۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref> [[حسن روحانی]]، رییس جمهور ایران نیز قم را "بزرگ‌ترین مرکز نشر آثار و معارف [[اسلام]] و [[شیعه]] در جهان" خوانده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://khabaronline.ir/detail/328238/Politics/4422|عنوان = توصیه روحانی به استاندار قم|ناشر = خبرآنلاین|تاریخ بازدید = 22 دسامبر ۲۰۱۳}}</ref>	+	به هر حال قم که زمانی از توابع [[اصفهان]] بود، به دست حمزه بن الیسع بن سعد اشعری به کوره (مستقل) تبدیل شد.<ref>تاریخ قم، ص۲۷۹</ref>
−	این شهر مدفن [[فاطمه معصومه]] دختر [[موسی بن جعفر]]، پیشوای هفتم شیعه و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2013/12/131218_l_iran_qom_gov_rouhani.shtml یک مقام سابق وزارت اطلاعات دوره هاشمی رفسنجانی استاندار قم شد]، بی‌بی‌سی فارسی</ref> و بزرگ‌ترین [[حوزه علمیه]]‌ی [[ایران]] و مرکز مدیریت [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه‌ی]] [[ایران]] در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ [[مجلس خبرگان رهبری]] [[ایران]] نیز در این شهر واقع‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.majlesekhobregan.ir/fa/Default.html |عنوان = مجلس خبرگان رهبری|ناشر = مجلس خبرگان رهبری|تاریخ بازدید = 26 آگوست ۲۰۱۳|تاریخ = 3 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://wikimapia.org/15922248/fa/دبیرخانه-مجلس-خبرگان-رهبری |عنوان = مجلس خبرگان رهبری (شهر مقدس قم)|ناشر = ویکی مپیا|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد [[فاطمه معصومه]] بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان [[امامان]] و همینطور [[مسجد جمکران]] است. این شهر پس از [[مشهد]] دومین شهر زیارتی [[ایران]] است. جداشدن [[عتبات عالیات]] از ایران و پیوستن آن به [[امپراتوری عثمانی]] از یک سو و دور بودن [[مشهد]] از نواحی مرکزی [[ایران]] باعث شده که قم از دوره [[صفویه]] به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.<ref>زنده دل، حسن. 1331 - استان قم/حسن زنده دل و دستیاران-تهران:نشر ایرانگردان، 1379.</ref>	+	==پس از اسلام==
		+	پس از شکست [[ساسانیان]] از مسلمانان، قم نیز از دست ساسانیان خارج شد. بیشتر مورخان، فتح قم را در سال ۲۳ هجری توسط [[ابوموسی اشعری]] دانسته‌اند.<ref>حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص۲۵؛ فتوح البلدان، ص۴۳۹</ref> بعضی از گزارش‌ها، فاتح قم را [[مالک بن عامر اشعری]] <ref>تاریخ قم، ۲۶۱ </ref>وبضی دیگر [[احنف بن قیس]] می‌داند.<ref>تاریخ قم، ۵۶</ref> در سال ۶۷ خطاب بن اسدی به [[جمکران]] قم آمده و در آن مسجدی بنا نمود.<ref> تاریخ قم، ص۳۸</ref>
−	قیام‌ها و شورش‌های پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+	==ورود تشیع==
		+	مذهب مردم قم، قبل از هجرت اشعریون به قم [[زرتشت|زردشتی]] بوده است.<ref>شعبانی ۱۳۶</ref>با آنکه قم در سال‌های اولیه فتوحات به دست مسلمانان افتاد ولی مردم آن ترجیح دادند بر همان دین باستانی خود بمانند. پس از ورود اشعریون به قم و تبلیغ دین اسلام توسط آنان، مردم قم بدون اکراه دین اسلام را پذیرفتند و به مذهب اشعریون در آمدند. اگر چه از مذهب اولین مهاجرین اشعری به قم خبر دقیقی در دست نیست ولی شرکت [[سائب بن مالک اشعری]] در [[قیام مختار]] و مخالفت فرزندش [[محمد بن سائب]] با [[حجاج بن یوسف ثقفی|حجاج]] نشان از گرایش آنان به [[اهل بیت]] دارد. ارتباط فرزندان و نسل آنان با ائمه معصومین(ع) این نظریه را تقویت می‌کند.
−	== نام ==	+	اولین شهری که در ایران علنا تشیع خود را اعلام نمود قم بود و نخستین کسی که تشیع طایفه خود را علنی کرد و به ترویج آن اهتمام ورزید، [[موسی بن عبدالله بن سعد اشعری]] بود.<ref>تاریخ قم ص۲۷۸</ref>
−	قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از [[زرتشتیان]] بوده که ممجان (MEMJAN) نامیده می‌شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://books.masoumeh.com/html/8/10/5.php |عنوان=جغرافیای تاریخی شهرستان قم |نویسنده=سیدعلی رضا سیدکباری |ناشر =کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) |تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+
−	در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده است:	+	==ریشه‌های تشیع در قم==
−	«شهر قم را بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند.	+	===هجرت اشعریون===
−	ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ghadeer.org/tarix/t_qom/masjed01.htm|عنوان=تاریخچه شهر قم|نویسنده=محمدرضا کوچک زاده|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://isna.ir/fa/news/91113018167/علت-نامگذاری-شهر-قم|عنوان=علت نامگذاری شهر قم|ناشر =ایسنا|تاریخ بازبینی=23 شهریور 1392}}</ref>	+	اشعریون قبیله‌ای یمنی الاصل بودند که در زمان [[پیامبر(ص)]] [[اسلام]] آوردند و در زمان خلفا در [[کوفه]] ساکن شدند و در سال ۸۵ به قم هجرت کردند.
−	قُم تلفظی از نام کم‌است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ghadeer.org/tarix/t_qom/masjed01.htm|عنوان=تاریخچه شهر قم|نویسنده=محمدرضا کوچک زاده|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+	هجرت اشعریون را نقطه عطفی در تاریخ قم دانسته‌اند، چون ورود آنان مقدمۀ ورود [[تشیع]] به قم و به دنبال آن دیگر نقاط ایران بود.
−	== جغرافیا ==	+	پس از شکست قیام [[مختار]] و کشته شدن سائب بن مالک اشعری<ref> تاریخ قم ص۲۸۴-۲۹۰</ref> و همچنین کشته شدن محمد بن سائب به دست حجاج بن یوسف، اشعریون از کوفه مهاجرت نموده، به نقاط مختلف [[ایران]] سرازیر شدند، دو نفر از آنان به نام احوص و عبدالله پسران سعد بن مالک اشعری به قم آمدند و مورد استقبال یزدان فادار بزرگ حومه قم قرار گرفتند. یزدان فادار از آنان خواست تا در قم اقامت کنند.<ref>تاریخ قم، ص۲۴۶</ref>
−	=== موقعیت ===	+
−	قم در مرکز [[ایران]] جای داشته و مرکز [[استان قم]] است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.iran.ir/about/city/qom |عنوان = قم|ناشر = پورتال ایران|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+
−	{{موقعیت جغرافیایی	+
−	| مرکز = قم	+
−	| شمال = [[تهران]]، [[کرج]]، [[فرودگاه بین‌المللی امام خمینی]]	+
−	| شمال شرقی = [[گرمسار]]، [[سمنان]]	+
−	| شرق = [[قنوات]]، [[دریاچه نمک]]	+
−	| جنوب شرقی =[[کاشان]]، [[نطنز]]، [[یزد]]	+
−	| جنوب =[[اصفهان]]، [[شیراز]]	+
−	| جنوب غربی =[[اراک]]، [[سلفچگان]]	+
−	| غرب =[[تفرش]]، [[فراهان]] و [[همدان]]	+
−	| شمال غربی =[[ساوه]]، [[قزوین]]	+
−	| تصویر =}}	+
−	=== زمین‌شناسی ===	+	===بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها===
−	{{نمودار آب و هوا|قم	+	بعد از آنکه [[اشعریان قم|اشعری ها]] در قم ساکن و حاکم گردیدند، قم مأمنی برای [[شیعیان]] و دوستان و فرزندان [[ائمه]](ع) گردید. [[حسن بن محمد قمی]] در [[تاریخ قم (کتاب)|تاریخ قم]]، فصلی را به ذکر جمعی از فرزندان علی بن ابی طالب(ع) مشهور به «‌طالبیه‌» اختصاص داده است که به قم و اطراف آن آمدند و در آنجا سکنی گزیدند. ناصرالشریعه نیز در «‌تاریخ قم‌» یک باب آن را در معرفی امامزادگان قم و در صدر آنها، فاطمه معصومه (س)، آورده است.
−	|-۳|۱۲|۰٬۸	+
−	|-۲|۱۱|۱۵	+
−	|۱|۱۵|۴	+
−	|۹|۲۵|۱۵	+
−	|۱۵|۳۱|۲۴	+
−	|۲۱|۳۹|۰	+
−	|۲۵|۴۲|۰	+
−	|۲۵|۴۲|۰	+
−	|۱۷|۳۵|۰	+
−	|۵|۱۷|۰	+
−	|۶|۱۷|۵۰	+
−	|-۱|۱۱|۱۵	+
−	|float=left	+
−	|clear=both	+
−	}}	+
−	از نظر زمین‌شناسی ناحیه‌ای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ [[ترشیاری]] و [[کواترنر]] است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.ngdir.ir/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PID=298&index=2|عنوان=گزارش استان قم (زمین‌شناسی)|ناشر =پایگاه ملی داده‌های علوم زمین ایران|تاریخ بازبینی=23 شهریور 1392}}</ref> زمین‌های جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیت‌های [[کشاورزی]] بوده‌اند. این شهر در کنار رودخانهٔ [[قمرود]] و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهم ترین دشت [[استان قم]] بوده و محل استقرار شهرقم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب می‌گردد. خاک شهر قم از نوع [[ماسه]] ای است که بیش تر حاصل رسوبات قمرود است.<ref>استان شناسی قم، دفتر برنامه ریزی و تالیف کتب درسی، 1390</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.gsi.ir/geomilitary/state.php?lang=fa&id=18|عنوان=قم|ناشر =سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران|تاریخ بازبینی=23 شهریور 1392}}</ref>	+
−	=== آب و هوا ===	+	حضرت معصومه سلام الله علیها از [[مدینه]] به قصد [[مرو]] حرکت کرد ولی کاروان به دلایلی در [[ساوه]] متوقف شد و آن حضرت به قم تغییر مسیر داد و پس از ۱۷ روز اقامت در قم، رحلت کرد و در قم دفن شد.
−	قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه [[سلسیوس]] است. قم ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه [[سلسیوس]] از مناطق شمالی شهر خنک تر است.<ref>استان شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-دفتر تألیف کتب درسی ایران، ۱۳۹۰.</ref> تابستان‌های قم بسیار گرم و زمستان‌های قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماه‌های [[فروردین]]، [[اردیبهشت]]، [[شهریور]] و [[مهر (ماه)|مهر]] است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلی‌متر است، که مهم ترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:	+
−	۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استان‌های کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.{{سخ}}۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.{{سخ}}۳. وجود رشته کوه‌های [[زاگرس]] به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.{{سخ}}۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.<ref>استان شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-دفتر تألیف کتب درسی ایران، ۱۳۹۰.</ref>	+	آرمگاه ایشان قم را به دومین شهر مذهبی ایران و اولین پایگاه شیعی در این کشور تبدیل کرد. پس از وی سادات وامامزادگان زیادی به قم <ref>تاریخ قم، ص۲۱۵</ref> و اطراف آن چون [[آوه]] و [[کاشان]] سرازیر شدند.
−	[[خشکسالی]]های پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و [[استان قم]] در سال‌های گذشته بوده است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+	===حضور فقها و راویان حدیث ===
		+	یکی دیگر از عوامل گسترش تشیع در قم، شاگردان و اصحاب ائمه و عالمان شیعی بوده‌اند از جمله:
		+	*ابواسحاق قمی
		+	به گفته ناصرالشریعه، [[ابواسحاق قمی]] که اصل وی از [[کوفه]] و شاگرد [[یونس بن عبدالرحمن]] بود، اولین کسی است که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.
−	==== تامین آب از لرستان ====	+	*[[زکریا بن آدم قمی|زکریا بن آدم]] بن عبدالله بن سعد الاشعری قمی:
−	{{اصلی|انتقال آب الیگودرز به قم}}	+	ناصرالشریعهٔ نقل می‌کند: شیخ [[نجاشی]] در رجال و علامه در خلاصه گفته‌اند: او از ثقات جلیل القدر و عظیم الشأن است و نزد [[حضرت رضا|حضرت رضا(ع)]] وجاهتی داشته و امام رضا (ع) درباره‌اش گفته:
−	پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق [[استان لرستان]] به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «[[طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم]]» نام می‌برند، شهرستان الیگودرز اکنون تامین کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای [[خوانسار]]، [[گلپایگان]]، [[خمین]]، [[محلات]]، [[نیم ور]]، [[سلفچگان]] و قم می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://irna.ir/NewsShow.aspx?NID=30342027 |عنوان =نماینده قم:طرح انتقال آب'دز'، رویای مردم این استان را محقق می‌کند | ناشر =خبرگزاری ایرنا |تاریخ =۲۷ فروردین ۱۳۹۰ |تاریخ بازدید =‎۲ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100841497190 |عنوان =آب رودخانه دز به قم رسید | ناشر =وب‌سایت جام‌جم آنلاین |تاریخ =۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ |تاریخ بازدید =‎۲ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.iribnews.ir/Default.aspx?Page=MainContent&news_num=281085 |عنوان =آب شیرین به قم رسید | ناشر =واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران |تاریخ =۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ |تاریخ بازدید =‎۲ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref>	+	::: «‌خدا او را مشمول رحمت خود قرار دهد؛ روزی که به دنیا آمد و روزی که وفات یافت و روزی که زنده برانگیخته شود.‌» <ref>ناصر الشریعه، ص۱۹۵</ref>
−	به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100953658901 |عنوان =طرح انتقال آب به ۴۰ شهر و روستای قم | ناشر =جام جم آنلاین |تاریخ =۱۶ آبان ۱۳۸۷ |تاریخ بازدید =‎۴ اردیبهشت ۱۳۹۰|}}</ref>{{سخ}}	+	*[[احمد بن اسحاق|احمدبن اسحاق]]:
−	در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه‌است در حالی که بیشترین میزان آبی که از [[سد کرج]] به [[تهران]] می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از [[سد کرج]] به [[تهران]] است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه‌است.<ref name="jamjam">روزنامه جام‌جم، صفحه ۱۵، دوشنبه ۲۳ خرداد ۱۳۹۰، سال دوازدهم، شماره ۳۱۵۲</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://irna.ir/NewsShow.aspx?NID=30353551 |عنوان = مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران | ناشر =ایرنا |تاریخ  =‎۴ اردیبهشت ۱۳۹۰|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref> مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن در حال انجام است.<ref name="jamjam"/><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.spac.ir/barnameh/Barnameh gozashteh/Barnameh 221/page-8.htm |عنوان = با اجرای طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دزهفت شهر کم‌آب ایران مرکزی سیراب می‌شود| ناشر =معاونت برنامه ریزی ونظارت راهبردی رئیس جمهور|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref>	+	او را «‌قافله سالار قمیین‌» دانسته و گفته‌اند او از حضرت [[امام جواد|جواد]] و حضرت [[امام هادی|هادی]](ع) روایت کرده و از خواص حضرت [[امام حسن عسکری]](ع) بوده و شیخ قمیین است. نجاشی او را در شمار جماعتی که توقیع مبارک در مدح آنها صادر شده، ذکر نموده است.<ref>ناصر الشریعه، ص۱۶۸</ref>
		+	*[[شیخ صدوق]]:
		+	{{اصلی|شیخ صدوق}}
		+	از جمله علمای شیعی که در قم ساکن شدند «‌علی بن بابویه قمی‌» معروف به صدوق (متوفای ۳۸۱ه.ق) است که از عالمان بزرگ شیعه به شمار می‌آید.
−	;اعتراض‌ها و خسارت‌ها	+	==ارتباط با امامان شیعه==
−	انتقال آب از شرق [[استان لرستان]] و [[شهرستان الیگودرز]] به شهرهای [[خوانسار]]، [[گلپایگان]]، [[خمین]]، [[محلات]]، [[نیم ور]]، [[سلفچگان]] و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن [[چاه|چاه‌های]] [[آب]] این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1862662 |عنوان =اینجا روزی رودخانه بود | ناشر =روزنامه اعتماد ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۸|}}</ref> این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف گذاری شده‌است که ۸۹۲ روستای [[استان لرستان|لرستان]] مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آب رسانی می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=98251 |عنوان =۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند | ناشر =روزنامه مردم سالاری |تاریخ  =‎۱۹ بهمن ۱۳۸۹|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1098667 |عنوان =۶۸ هزار روستایی چشم به آب تانکر دارند / زاگرس نشینان تشنه‌اند!| ناشر =خبرگزاری مهر ۲۳ خرداد ۱۳۸۹|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1230999 |عنوان =۸۸۸ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند| ناشر =خبرگزاری مهر ۲۲دی ۱۳۸۹|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref>	+	مردم قم و در راس آنان [[اشعریان قم|اشعریان]] اولین کسانی بودند که [[خمس]] درآمد سالیانه خود را برای [[امامان شیعه]] ارسال می‌کردند. ارتباط اشعریان با ائمه شیعه تا بدان جا بود که ائمه برای آنان [[کفن]] می‌فرستادند.
−	از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های [[دز]] به قم» و همچنین نام گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم [[استان لرستان]] شد تا جایی که [[حجت الله رحمانی]] نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.	+
−	خشک شدن [[چاه|چاه‌ها]] و [[چشمه|چشمه‌های]] شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش [[کشاورزی]] وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش [[ماهی]] در این شهرستان شده‌است. [[پرویز فتاح]]، وزیر نیروی پیشین [[دولت نهم]] مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.abnamanews.com/news/default.aspx?id=P64 |عنوان =الیگودرز قربانی طرح انتقال آب به قمرود | ناشر =آبنمانیوز۲ اردیبهشت ۱۳۸۹ |}}</ref>{{سخ}}	+
−	این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدا در مقصد طرح به زمین زده شده‌است.<ref name="meh">{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1098667 |عنوان =۶۸ هزار روستایی چشم به آب تانکر دارند / زاگرس نشینان تشنه‌اند!| ناشر =خبرگزاری مهر ۲۳ خرداد ۱۳۸۹|تاریخ بازدید =‎‎۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۰|زبان=فارسی}}</ref>{{سخ}}	+
−	{{آب و هوا	+	مادلونگ می‌گوید:
−	|location = قم	+	:::''[[شیعیان]] قم در وفاداری به [[امامت]] دوازده امام باقی ماندند و هیچ گونه انشقاقی، اعم از [[فطحیه|فطحی]] یا [[واقفیه|واقفی]]، در میان محدثان امامی این شهر مشاهده نگردید''. <ref>کیهان اندیشه، ش۱۵۲ص۱۵۳؛ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص ۲۷۲</ref>
−	|Jan_Hi_°C = 9 |Jan_REC_Hi_°C = ۲۶	+	===اولین ارتباط===
−	|Feb_Hi_°C = 12 |Feb_REC_Hi_°C = ۲۴	+	تعدادی از فرزندان عبدالله بن سعد بن مالک، که از نخستین مهاجران به قم بود، از صحابه امامان بودند و این قدیم‌ترین گزارشی است که از ارتباط [[خاندان اشعریون|اشعریان]] قم و [[امامان شیعه]] ثبت شده است.
−	|Mar_Hi_°C = 18 |Mar_REC_Hi_°C = ۳۲	+	موسی بن عبدالله بن سعد از اصحاب [[امام صادق]](ع) بود و بنابر اشاره [[شیخ طوسی]]، از [[امام باقر]](ع) نیز [[روایت]] شنیده بود. شعیب بن عبدالله نیز از اصحاب [[صادقین (ابهام زدایی)|صادقین]] دانسته شده است. آدم، ابوبکر، عبدالملک، یسع،یعقوب و اسحاق دیگر فرزندان عبدالله بن سعد بودند که از صحابه و شاگردان امام صادق(ع) به شمار رفته‌اند.<ref>پیروزفر و آجیلیان، ص۳۵-۳۶</ref>
−	|Apr_Hi_°C = 26 |Apr_REC_Hi_°C = ۳۷	+
−	|May_Hi_°C = 31 |May_REC_Hi_°C = ۴۰	+
−	|Jun_Hi_°C = 37 |Jun_REC_Hi_°C = ۴۴	+
−	|Jul_Hi_°C = 40 |Jul_REC_Hi_°C = ۴۶	+
−	|Aug_Hi_°C = 39 |Aug_REC_Hi_°C = ۴۷	+
−	|Sep_Hi_°C = 35 |Sep_REC_Hi_°C = ۴۲	+
−	|Oct_Hi_°C = 27 |Oct_REC_Hi_°C = ۳۶	+
−	|Nov_Hi_°C = 19 |Nov_REC_Hi_°C = ۲۹	+
−	|Dec_Hi_°C = 12 |Dec_REC_Hi_°C = ۲۳	+
−	|Year_Hi_°C =25.5 |Year_REC_Hi_°C = ۴۷	+
−	|Jan_Lo_°C = -2 |Jan_REC_Lo_°C = -۱۹	+
−	|Feb_Lo_°C = 0 |Feb_REC_Lo_°C = -۸	+
−	|۵- = Mar_Lo_°C = 5 |Mar_REC_Lo_°C	+
−	|Apr_Lo_°C = 10 |Apr_REC_Lo_°C = ۱	+
−	|May_Lo_°C = 15 |May_REC_Lo_°C = ۵	+
−	|Jun_Lo_°C = 20 |Jun_REC_Lo_°C = ۱۳	+
−	|Jul_Lo_°C = 23 |Jul_REC_Lo_°C = ۱۸	+
−	|Aug_Lo_°C = 22 |Aug_REC_Lo_°C = ۱۵	+
−	|Sep_Lo_°C = 16 |Sep_REC_Lo_°C = ۱۰	+
−	|Oct_Lo_°C = 13 |Oct_REC_Lo_°C = ۵	+
−	|Nov_Lo_°C = 5 |Nov_REC_Lo_°C = -۴	+
−	|Dec_Lo_°C = 0 |Dec_REC_Lo_°C = -۷	+
−	|۱۹- = Year_Lo_°C =10.5 |Year_REC_Lo_°C	+
−	|Jan_Precip_mm = ۱۷	+
−	|Feb_Precip_mm = ۲۲	+
−	|Mar_Precip_mm = ۲۷	+
−	|Apr_Precip_mm = ۱۲	+
−	|May_Precip_mm = ۱۱	+
−	|Jun_Precip_mm = ۲	+
−	|Jul_Precip_mm = ۰	+
−	|Aug_Precip_mm = ۰	+
−	|Sep_Precip_mm = ۱	+
−	|Oct_Precip_mm = ۱۰	+
−	|Nov_Precip_mm = ۱۱	+
−	|Dec_Precip_mm = ۲۲	+
−	|Year_Precip_mm = 135	+
−	| Jan precipitation days = ۷٫۷	+
−	| Feb precipitation days = ۸٫۷	+
−	| Mar precipitation days = ۸٫۲	+
−	| Apr precipitation days = ۴٫۸	+
−	| May precipitation days = ۳٫۶	+
−	| Jun precipitation days = ۰٫۲	+
−	| Jul precipitation days = ۱٫۴	+
−	| Aug precipitation days = ۰٫۲	+
−	| Sep precipitation days = ۰٫۲	+
−	| Oct precipitation days = ۳٫۴	+
−	| Nov precipitation days = ۳٫۲	+
−	| Dec precipitation days = ۴٫۲	+
−	|source =سالنامه آماری استان قم. فصل اول. سرزمین و آب و هوا<ref>	+
−	| نشانی =	+
−	| عنوان = آب و هوای قم	+
−	| تاریخ بازدید = ۳۰ ژانویه ۲۰۱۱	+
−	| ناشر = سازمان هواشناسی استان قم	+
−	| زبان = انگلیسی	+
−	}}</ref>	+
−	|accessdate = ژانویه ۲۰۱۰	+
−	}}	+
−	{{پاک‌کن}}	+
−	[[File:Qom shrine with river.jpg|thumb|رودخانهٔ [[قمرود]] از مرکز شهر قم می‌گذرد.]]	+
−	=== مخاطرات طبیعی ===	+	===ارادت به امام کاظم(ع) ===
−	در قم خطر وقوع [[سیل]]، [[زلزله]]، [[طوفان شن]]، [[یخبندان]] و [[سرمازدگی]] وجود دارد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://havades.ghom.ir/index.aspx?siteid=22&pageid=393&newsview=1595 |عنوان = کاهش اثرات بلایای طبیعی در قم|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازدید = 20 دسامبر 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+	پس از شهادت [[امام کاظم]](ع) که برای بسیاری از شیعیان وغیر شیعیان در هاله‌ای از ابهام بود، اهل قم با یقین به شهادت آن حضرت به دست [[هارون الرشید|هارون]]، با حاکمانی که از سوی این خلیفه گماشته می‌شدند، مخالفت ورزیدند.<ref>دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱</ref>
−	[[زلزله]] به علت وجود [[گسل]] در جنوب شهر قم، [[سیل]] به علت عبور رودخانه قمرود از مرکز شهر، [[خشک سالی]] به علت آب و هوای کویری و [[سرمازدگی]] به علت وقوع یخبندان‌های شدید و طولانی در فصل [[زمستان]].<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://havades.ghom.ir/index.aspx?siteid=22&pageid=393&newsview=1595 |عنوان = کاهش اثرات بلایای طبیعی در قم|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازدید = 20 دسامبر 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+	===امام رضا(ع) و مردم قم===
		+	خرید پیراهن [[امام رضا]](ع) از [[دعبل خزاعی]] به مبلغی گزاف جهت تبرک جستن از آن، نهایت علاقه وارتباط مردم قم با اهل بیت را می‌رساند.
−	=== مسائل زیست محیطی ===	+	[[یونس بن عبدالرحمان اشعری]] وکیل امام رضا(ع) تا بدانجا از علوم [[اهل بیت]] استفاده می‌کند که وقتی ابن المهتدی از امام می‌پرسد: اگر شما را ندیدم سوالاتم را از چه کسی بپرسم امام یونس بن عبدالرحمان را معرفی می‌نماید.
−	قم تنها [[کلان‌شهر|کلان‌شهر]] [[ایران]] است که با مشکل آلودگی هوا روبرو نیست.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.19dey.com/1985-قم-تنها-کلانشهر-با-هوای-پاک-است.html|عنوان=قم، تنها کلانشهر ایران با هوای پاک|ناشر =19 دی آنلاین|تاریخ بازبینی=23 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www1.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100833227891|عنوان=قم، تنها کلانشهر ایران با هوای پاک است|ناشر =جام جم آنلاین|تاریخ بازبینی=23 شهریور 1392}}</ref> گسترش بیابان‌ها و ریزگردهای حاصل از آن در شرق شهر، آلودگی ناشی از تخلیه نخاله‌های ساختمانی و آلودگی صوتی از مسائل زیست محیطی شهر قم هستند.{{مدرک}}	+	امام رضا(ع) خطاب به [[زکریا بن آدم قمی]] می‌فرماید:
		+	:::''خداوند توسط تو بلا را از اهل قم برمی‌دارد همان طور که از که به واسطه امام کاظم(ع) بلا را از اهل [[بغداد]] برمی‌دارد''.
−	=== جمعیت ===	+	[[زکریا بن ادریس قمی اشعری]] از بزرگان اصحاب امام رضا(ع) است که از [[امام صادق]](ع) و [[امام کاظم]](ع) نیز حدیث نقل می‌کند. وقتی او رحلت می‌کند امام رضا(ع) از اول شب تا طلوع صبح برایش رحمت می‌فرستد.<ref>دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱</ref>
−	جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با۱،۰۷۴،۰۳۶ نفر بوده‌است که ۵۴۵،۷۰۴ نفر آن‌ها مرد و ۵۲۸،۳۳۲ نفر آن‌ها زن بوده‌اند. این جمعیت در ۲۹۹،۷۵۲ خانوار زندگی می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://amar.ghom.ir |عنوان = نتایج سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۰|ناشر = واحد آمار و اطلاعات استانداری قم|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر [[مسلمان]] و [[شیعه دوازده امامی]] هستند و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref> اقلیت‌های دینی کلیمی، و مسلمانان اهل تسنن در قم زندگی نمی‌کنند. تنها اقلیت‌های دینی ساکن قم [[زرتشتیان]] (۴۴ نفر) و [[مسیحیان]] (۵۹۴ نفر) هستند.<ref>سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰</ref>	+
−	تراکم جمعیت در قم، ۷،۲۵۷ نفر بر کیلومترمربع است که از این نظر، بعد از [[تهران]]، [[رشت]]، و [[کرج]]، در رتبه چهارم [[ایران]] قرار دارد. علت این تراکم بالا، مهاجرت پذیری قم و کمی وسعت آن است. برای از بین بردن این تمرکز، ساخت شهرک‌ها و شهرهایی در اطراف قم همچون، [[سلفچگان]]، [[پردیسان]]، [[مهستان]] و شهر فرودگاهی را در دستورکار قرار گرفته‌است.	+	===دعای امام جواد(ع) ===
		+	[[امام جواد]](ع) پس از آنکه از وضع نابسامان قم توسط نامه [[علی بن مهزیار]] آگاه می‌شود، برای مردم قم از خداوند نجات و رهایی درخواست کرد و فرمود:
		+	:::از گرفتاری مردم قم مطلع شدم خداوند برایشان گشایش بوجود آورد و از این رنج خلاصشان کند.
−	=== مهاجرپذیری ===	+	===شاگردان امام هادی(ع) از مردم قم===
−	قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت در [[ایران]] است. بیش تر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔ [[ایران]] مثل [[عراق]]، [[سوریه]]، [[لبنان]]، [[افغانستان]] و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://af.samta.ir/atlas/index.php?title=مهاجرت_در_استان_قم |عنوان = مهاجرپذیری قم|ناشر = ویکی اطلس فرهنگی ایران|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref><ref>سالنامه آماری استان قم / ۱۳۹۰</ref>	+	مردم قم با [[امام هادی]](ع) نیز با آنکه در پادگان نظامی زیر نظر بود، ارتباط بر قرار می‌کرده تا جایی که متوکل وحشت نموده و تصور می‌کرد آنان سلاح به [[سامرا|سامره]] می‌برند. ماموران متوکل در کمین این کاروان‌ها بودند تا اموالشان را مصادره کرده و به نزد خلیفه ببرند.<ref>دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱</ref>
		+	تعدادی از شاگردان امام هادی(ع) که آنان را در زمره محدثان ذکر می‌کنند از مردم قم بودند.<ref>دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱</ref>
		+	امام هادی(ع) مردم قم را آمرزیده دانسته‌اند بدان جهت که از همان زمان به زیارت امام رضا(ع) می‌رفتند. <ref>دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱</ref><ref> تاریخ، قم، ناصرالشریعه، ۱۴۶</ref>
−	{{سراسرنما|QomUniv.Panoorama.jpg|1000px|تصویر [[سراسرنما]] از جنوب غرب قم}}	+	===نامه امام حسن عسکری(ع) ===
		+	نامه [[امام حسن عسکری(ع)]] به مردم قم و [[آوه]] معروف است، امام در نامه‌ای به مردم این دو شهر خاطر نشان می‌کنند:
		+	:::''خداوند متعال با وجود لطف و عناتیش، با فرستادن [[پیامبر(ص)|پیامبر اسلام]](ص) به عنوان مژده بخش و هشداردهنده، بر مردم منت نهاد، و شما را به پذیرش دینش توفیق داد و با هدایتش گرامی داشت، و بذر محبت و دوستی خاندان پیامبر را در قلوب گذشتگان و آیندگان شما در سرزمین اطاعتش کاشت، آنها که از میان شما رفتند به نجات و سعادت رسیدند، و میوه‌های کردار نیک خود را چیدند و به پاداش اعمالشان نایل شدند''.
−	== پیشینه ==	+	‌ای مردم! همواره اراده و نیت ما، استوار و محکم است، و روان ما به افکار نیک و پاک شما آرام است، و پیوند قرابت بین ما و شما پرتوان است که چنین پیوندی از سفارش‌های گذشتگان ما و شما است.
−	{{اصلی|پیشینه قم}}	+
−	=== پیش از حملهٔ اعراب ===	+	پیمانی است که بر عهده جوانان ما و پیران شما برقرار است، و همواره با اعتقاد واحد و به هم پیوستگی، محکم هستیم، چرا که خداوند این ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی را بین ما برقرار نموده است، چنان که عالِم (اشاره به امام صادق یا امام باقر علیهما السلام) می‌فرماید:
−	[[File:13 Chardin Qom.jpg|thumb|یک نقاشی قدیمی از قم در سال ۱۷۲۳ میلادی]]	+	:::"اَلْمْؤمِنْ اَخُو الْمْؤمِنِ لِاُمِهِ وُ اَبِیهِ؛ مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است."<ref>اعیان الشیعه، ج۲: ۴۱</ref>
−	[[File:Antoin Sevruguin Qom.jpg|thumb|قم در دوران قاجار]]	+
−	[[File:خمینی در سخنرانی.jpg|thumb|[[روح‌الله خمینی]] در حال سخنرانی در مسجد اعظم قم در اعتراض به لایحهٔ [[کاپیتولاسیون]]]]	+
−	طبق عقیده [[باستان‌شناس]]انی مانند [[رومن گیرشمن]] قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده است. در این صورت قدمت شهر قم و حومهٔ آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سال‌های بعد از [[انقلاب ۱۹۷۹]] ایران انجام کاوش‌های [[باستان‌شناسی]] در منطقه [[قمرود]] قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم اکنون در [[موزه ملی ایران]] قابل رویت است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−	در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد [[جمکران]] آثاری از کوره‌های [[عصر آهن]] با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده‌است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته درشرق محل فعلی بوده ودر اثر تغییر مسیر [[قمرود]] به سمت غرب کشیده شده‌است.	+	==فراز و نشیب در ادوار مختلف تاریخی==
		+	پس از فتح قم، حضور اشعریان و حرم حضرت معصومه(ص) قم را پایگاه بزرگ شیعی تبدیل کرد، مردم قم از همان ابتدا با ریاست غیر شیعی بر آنان کنار نمی‌آمدند و دست به قیام می‌زدند این قیام‌ها از همان زمان عباسیان آغاز شد.
		+	===قیام‌های مردم قم علیه خلفای عباسی===
		+	====دو قیام در زمان مامون====
		+	*'''قیام اول:''' پس از شهادت امام رضا علیه‌السلام مامون به بغداد عزیمت نمود، مردم قم در سال ۲۱۰ از پرداخت خراج به خلیفه عباسی سرباز زندند، و دست به قیام زدند، مامون نیز لشکری به فرماندهی علی بن هشام مروزی فرستاد و پس از خرابی‌ها و کشتارهای زیادی آنان را سرکوب کرد. <ref>تاریخ ‏قم، ص۳۵</ref>
		+	*'''قیام دوم:''' در سال ۲۱۵ دوباره مردم قم دست به شورش زدند و حاکم عباسی را بیرون کردند، مامون پس از فرستادن سپاهی دست به کشتار و زندانی کردن مردم نموده قیام را سرکوب کرد.<ref>طبری، ج۱۳ص ۵۷۴۲</ref> حسن بن محمد قمی تاریخ این واقعه را درسال ۲۱۷ق می‌داند.<ref>تاریخ ‏قم، ص۳۵</ref>
−	بسیاری از مورخان قم را شهری می‌دانند ساخته خمانی دختر [[بهمن]]، و شاید نام کنونی قم و پیشینش کمیدان و کم که به این شهر اطلاق می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده‌باشد.	+	====قیام در زمان دیگر خلفا====
		+	*'''معتصم''':
		+	:::در اوایل خلافت معتصم مردم قم بار دیگر دست به شورش زده و حاکم شهر را بیرون کردند، معتصم لشکر انبوهی روانه قم کرد، وبسیاری از باغها و خانه‌ها را به آتش کشید، و خسارات زیادی به شهر وارد کرد.<ref> کامل، ج۱۲ص ۵۴</ref>
		+	*'''معتز''':
		+	:::در زمان این خلیفه دو قیام از سوی قمی‌ها صورت گرفت، یک بار توسط مفلح ترک قیام سرکوب شد و بار دیگر توسط موسی بن بغا، <ref>فتوح‏البلدان، ص:۳۰۷</ref> ظلم وستم موسی بن بغا به قمی‌ها آنقدر زیاد شد که شکایت به امام حسن عسکری(ع) برده و از ایشان چاره جویی کردند، حضرت دعای نسبتا مفصلی برای مردم قم ارسال کرد تا جهت گشایش در امر مردم آن را در قنوت نماز بخوانند. <ref>نقدالرجال ص۳۳۱</ref>
		+	*'''مقتدر''':
		+	:::از میان خلفای عباسی مقتدر کار عاقلانه‌ای کرد، وی با فرستادن [[حسین بن حمدان شیعی]]، توانست به با قمی‌ها کنار بیاید، <ref>الکامل، ج‏۸، ص:۱۹</ref> هنگام ورود حسین بن حمدان، مردم قم از وی استقبال کردند، و گفتند: ما با کسی جنگ می‌کنیم که با مذهب ما مخالف باشد تو با ما هم مذهب هستی، میان ما و تو اختلافی نیست.
		+	*'''معتضد''':
		+	:::معتضد نیز چون دیگر خلفای پیشین حکمرانان غیر شیعی را به قم فرستاد، این امر باعث مخالفت قمی‌ها شد، و حکمرانان وی را از شهر بیرون کردند، وی ابراهیم بن کلیخ را برای دفع شورش به قم فرستاد، وی عده‌ای را کشت ولی نتوانست قیام را مهار کند، خلیفه از [[امیر اسماعیل سامانی]] برای دفع شورش قم کمک خواست، امیر اسماعیل مهارت خاص خود، بدون خونریزی، شورش را خواباند، و یحیی بن اسحاق شیعی را به حکومت گماشت.
−	هسته اولیه قم امروزی، محلهٔ «لب چال» است. این محل در روزگار باستان دهی با ساکنان [[زرتشتی]] بوده که «ممجان» (MEMJAN) نامیده می‌شده است.	+	==مساجد مهم==
		+	*[[مسجد جمکران]]، این مسجد در شش کیلومتری جنوب شرقی شهر قم (جاده قدیم [[کاشان]]-قم). واقع شده است و همواره پذیرای زائرینی از نقاط ایران و سایر کشورهاست.<ref>مجموعه مقالات، جدوم، ص۲۵۳</ref>
−	در اسنادی آمده که زمانی پیش از [[ساسانیان]] این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و [[قباد]] ساسانی زمانی که از جنگ با [[هیاطله]] برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که [[قباد]] آنرا آباد کرد، می‌شناسند. در زمان [[خسرو پرویز]] هم قم شهری آباد بوده و [[زعفران]] قمی شهرت داشته است.	+	*[[مسجد امام حسن عسکری قم|مسجد امام حسن عسکری]]، این بنا در نزدیکی پل علیخانی واقع شده است، در گذشته مسجد جامع عتیق نام داشته، <ref> تاریخ قم، ۳۷ </ref> بنای اولیه مسجد طبق روایتی در قرن سوم به دست وکیل [[امام حسن عسکری(ع)]]، [[احمد بن اسحاق اشعری]] بنا گردیده است، <ref> آثار تاریخی و فرهنگی قم، ۱۶۸</ref> این مسجد هم اکنون به همت دفتر [[آیت الله گلپایگانی]]، با مساحتی حدود ۲۵۰۰متر در حال توسعه می‌باشد. <ref>آثار تاریخی و فرهنگی قم، ۱۶۸</ref>
−	در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دورهٔ [[ساسانیان]] که به تازگی به [[فارسی]] برگردانده شده، [[زعفران]] قم، وصف شده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://books.masoumeh.com/html/8/10/5.php |عنوان=جغرافیای تاریخی شهرستان قم |نویسنده=سیدعلی رضا سیدکباری |ناشر =کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) |تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref> یعقوبی نویسنده مشهور قرن هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران [[ساسانیان]] دانسته است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://books.masoumeh.com/html/8/10/5.php |عنوان=جغرافیای تاریخی شهرستان قم |نویسنده=سیدعلی رضا سیدکباری |ناشر =کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) |تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+	*[[مسجد جامع قم]]، قدمت این مسجد به قرن ششم برمی‌گردد، این مسجد پس از مسجد امام حسن عسکری، قدیمیترین مسجد قم محسوب میشود.<ref> مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۴</ref> صاحب النقض بنای این مسجد را مربوط به عصر طغرل سلجوقی می‌داند. <ref>النقض، ص۱۶۳</ref>
−	در اسناد تاریخی نظیر [[نزهه القلوب]] [[حمدالله مستوفی]] نیز آمده که پیش از [[اسلام]] این شهر را به دلیل زعفران و پستهٔ مرغوبش می‌شناخته‌اند. با این وجود شماری از دانشمندان و [[تاریخ‌دان]]ان اصرار دارند که «شهر» قم پس از حمله اعراب مسلمان به وجود آمده و در زمان [[باستان]] تنها به شکل یک سکونتگاه روستایی ساده بوده‌است. [[عرب]]هایی که پس از ورود به ایران به قم مهاجرت کردند نام «کم» را بر آن نهادند. پیش از آن این منطقه کمیدان نامیده می‌شد.	+	*[[مسجد اعظم قم|مسجد اعظم]] در سمت غربی آستانه مقدسه [[حضرت معصومه|حضرت معصومه (س)]] به سعی و اهتمام [[سید حسین طباطبائی بروجردی|آیت الله بروجردی]]، در سال ۱۳۷۴ق، احداث گردیده است.<ref> مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۴</ref>
−	از وضعیت قم در دوران [[مادها]]، ایلامی‌ها و [[اشکانیان]] اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دوران [[هخامنشیان]] شهری آباد بوده که با حملهٔ [[اسکندر مقدونی]] دچار ویرانی شده‌است.	+	*[[مسجد امام حسن مجتبی قم|مسجد امام حسن مجتبی]]، این مسجد در مسیر جاده قدیم [[تهران]] به قم توسط حاج یدالله رجبیان احداث شده است، قدمت آن به سال ۱۳۸۱ق می‌رسد، مشهور است، بنا به درخواست [[امام زمان (عج)]] این مسجد ساخته شده است.<ref>مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۳</ref>
−	=== پس از حملهٔ اعراب ===	+	==مدفونین در قم==
−	پس از [[حمله اعراب به ایران|حمله اعراب]]، در زمان خلیفه [[عمر بن خطاب]]، [[ابوموسی اشعری]] در سال ۶۲۴ سپاهی را راهی فتح قم کرد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس [[علویان]] و [[شیعیان]] شد. این شهر از دورهٔ [[امویان|اموی]] و [[عباسیان|عباسی]] به تدریج به پایتخت مذهبی [[شیعیان]] تبدیل شد. پس از وفات [[فاطمه معصومه]] خواهر [[علی بن موسی]] و دفن او در قم، این نقش شهر به تدریج گسترش یافت.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://books.masoumeh.com/html/8/10/5.php |عنوان=جغرافیای تاریخی شهرستان قم |نویسنده=سیدعلی رضا سیدکباری |ناشر =کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) |تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ostan-qom.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=810|عنوان= قم پس از اسلام|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+	انتقال اموات به قم و دفن آنان در خاک این شهر، از دیرباز بین شیعیان رواج داشته است. از همین روست که قبر بسیاری از علما و سلاطین و بزرگان در قم قرار گرفته است. این رسم از دوره [[صفویه]] رواج زیادی یافت و شاردن در سفرنامه خود به انتقال اجساد از اکناف و اطراف ایران به گورستان بزرگی که سمت چپ مزار حضرت معصومه(س) قرار داشته، اشاره می‌کند.
−	مردم قم در دوران [[امویان]] و [[عباسیان]] و در زمان‌های حکومت [[هارون‌الرشید]]، [[مأمون]]، [[معتصم]]، [[معتمد عباسی]] و حاکمان دیگر چندین بار برضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیش‌تر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده‌است. در زمان حکومت‌های [[آل بویه]] و [[سلجوقیان]] قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حملهٔ مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن [[صفویان]] در [[ایران]] و رسمی شدن مذهب [[شیعه]] شهر به تدریج توسعه یافت. در دوران‌های [[افشاریه]] و [[زندیه]] نیز به دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند. حملهٔ [[افغان]]‌ها به [[ایران]] در پایان دورهٔ [[صفویه]] باعث شد که این شهر صحنهٔ نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ostan-qom.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=810|عنوان= قم پس از اسلام|ناشر =استانداری قم|تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+	افزون بر تعداد زیادی از علمای بزرگ شیعه مانند [[ذکریا بن آدم]]، [[علی بن بابویه]]، [[ابن قولویه قمی|محمد بن قولویه]]، [[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم]]، [[قطب راوندی]] و غیره که در قم مدفونند. جسد برخی از شاهان و سلاطین ایرانی نیز بعد از مرگشان به قم منتقل و در جایی از بنای حرم حضرت معصومه(س) دفن شد:<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، صص۱۸۲-۱۸۶.</ref>
		+	{{ستون-شروع|3}}
		+	* شاه عباس دوم صفوی
		+	* شاه صفی
		+	* شاه سلیمان صفوی
		+	* [[شاه سلطان حسین صفوی]]
		+	* [[فتحعلی شاه قاجار]]
		+	* محمد شاه قاجار
		+	* مهد علیا مادر ناصر الدین شاه
		+	{{پایان}}
−	پادشاهان [[قاجاریه]] توجه بیش‌تری به قم نشان دادند. در زمان [[فتحعلی‌شاه قاجار]] شهر قم و مرقد [[فاطمه معصومه]] بازسازی شدند. در [[جنگ جهانی اول]]، دامنهٔ جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای [[روسیه]] و [[انگلستان|انگلیس]] به بهانه‌های مختلف آن را اشغال کرند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای [[روسیه]] با هدف تصرف [[تهران]] وارد [[کرج]] شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای [[روسیه]] به [[تهران]] سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://books.masoumeh.com/html/8/10/5.php |عنوان=جغرافیای تاریخی شهرستان قم |نویسنده=سیدعلی رضا سیدکباری |ناشر =کتابخانه دیجیتال آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) |تاریخ بازبینی=۲۷ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+	==پانویس==
		+	{{پانویس2}}
−	در دوران [[پهلوی]]، قم مرکز مبارزه علیه سیاست‌های حکومت [[پهلوی]] بود. اولین جرقه [[انقلاب ۱۹۷۹ ایران]] در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد. [[روح‌الله خمینی]] که در نقش رهبر این انقلاب بود در قم به مخالفت با [[تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی]] و همینطور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه [[کاپیتولاسیون]] پرداخت.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+	==منابع==
		+	{{منابع}}
		+	*ابن فقیه همدانی، مختصرالبلدان، تصحیح مخیائیل یا دخویه، لیدن، ۱۳۲۰ق.
		+	*ابوالفدا اسماعیل بن محمد، تقویم البلدان، بیروت، دارصادر، افست از چاپ پاریس، ۱۸۴۰م.
		+	*ابودلف مسعربن مهلهل خزرجی، سفرنامه ابی دلف در ایران، تصحیح ولادیمیرمینورسکی، ترجمه سید ابوالفضل طباطبایی، تهران، زوار، ۱۳۵۴.
		+	*ادیب کرمانی، غلامحسین، افضل الملک، ۱۳۶۹، تصحیح مدرسی طباطبایی، وحید، بی‌تا، بی‌جا.
		+	*اصفهانی حمزه بن حسن، سنی ملوک الارض و الانبیا، بیروت، ۱۹۶۱م.
		+	*بلاذری احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نقره، ۱۳۳۷، چاپ اوّل.
		+	* پیروزفر، سهیلا و آجیلیان مافوق، محمد مهدی، خاندان اشعری و تاثیر آن بر سیر تحول مکتب حدیثی قم؛ فصلنامه حدیث پژوهی، شماره۵، بهار و تابستان ۱۳۹۰
		+	*ثعالبی، غرر الاخبار نلئم الفرس، تصحیح اچ.زوتمبرگ، بیروت (افست از چاپ پاریس) ۱۹۸۲م.
		+	*حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تهران، توس، ۱۳۶۱.
		+	*دینوری ابوحنیفه، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره، وزاره الثقافه والارشاد القومی، ۱۹۶۰م.
		+	*رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمدمعین، تهران، علمی وفرهنگی، ۱۳۶۸.
		+	*شهیدی رضا، گزیده تاریخ ایران، تهران، سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی، ۱۳۸۱.
		+	*عرب زاده ابوالفضل، جغرافیای تاریخی قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۳.
		+	*فردوسی ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران، انتشارات کتب جیبی، ۱۳۶۸.
		+	*لویی واندنبرگ، باستان شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸.
		+	*مرعشی ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹.
		+	*مستوفی حمدالله، نزهه القلوب، تحقیق گی لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲.
		+	*ناصر الشریعه محمد حسین، تاریخ قم، مقدمه و تعلیق علی دوانی، قم دارالفکر، ۱۳۵۰.
		+	*یعقوبی احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت دار الصادر.
		+	*ویکی شیعه.
		+	{{پایان}}
−	== مردم ==	+	==پیوند به بیرون==
−	=== زبان و لهجهٔ قمی ===	+	* [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/14/02.htm قم در دو قرن نخست هجرى‏‏‏]
−	{{اصلی|لهجه قمی}}	+
−	زبان عموم مردم قم [[فارسی]] است که با [[لهجه قمی|لهجهٔ قمی]] بیان می‌شود. به جز [[فارسی]] زبان‌های [[انگلیسی]] توسط مهاجران [[اروپا|اروپایی]]، [[عربی]] توسط مهاجران [[عرب]]، [[زبان پشتو|پشتو]] توسط مهاجران [[افغانستان|افغان]] و [[ترکی آذربایجانی]] توسط مهاجران [[آذربایجان|آذربایجانی]]، در قم تکلم می‌شود.	+
−	=== اقوام و نژادها ===
−	طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبرهٔ پارس به سفارش [[شورای فرهنگ عمومی]] در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در قم به قرار زیر بود:<ref>فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی) - شناسنامه افزوده:شرکت پژوهشگران خبره پارس /شورای فرهنگ عمومی</ref>
−	{{bar box
−	|title= اقوام کلانشهر قم
−	|titlebar=#ddd
−	|left1=قومیت
−	|right1=درصد
−	|float=right
−	|bars=
−	{{bar percent|[[فارس]]|gold|۶۹٫۳}}
−	{{bar percent|[[ترک]]|red|۲۰٫۶}}
−	{{bar percent|[[شمالی]]|purple|۳٫۲}}
−	{{bar percent|[[کرد]]|blue|۱٫۸}}
−	{{bar percent|[[لر]]|green|۰٫۵}}
−	{{bar percent|[[عرب]]|orange|۲٫۸}}
−	{{bar percent|[[بلوچ]]|yellow|۰٫۵}}
−	{{bar percent|[[سایر]]|grey|۱٫۴}}
−	}}
−	{{-}}
−	== فرهنگ ==	+	[[رده:مکان ها]]
−	=== باورها ===	+	[[رده:شهرهای شیعی]]
−	دسته‌ای از باورها و اعتقادات خاص از دیرین‌زمان بین مردم قم رواج داشته‌است.{{مدرک}}	+	[[رده:شهرهای مذهبی ایران]]
−		+	[[رده:شهرهای زیارتی شیعیان]]
−	=== گستردگی استفاده از گیرنده‌های ماهواره ===	+
−	«بیش از ۵۰ درصد مردم قم»<ref>به گفته [[محمدرضا آشتیانی]]، عضو [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]]</ref> گیرنده ماهواره‌ای دارند.<ref>[http://www.radiozamaneh.com/173463 ۵۰ درصد مردم قم گیرنده ماهواره دارند]، رادیو زمانه</ref>	+
−		+
−	=== آداب و رسوم ===	+
−	[[File:Qom-Azadari-Moharram4.JPG|thumb|مراسم عزاداری روز [[عاشورا]]در قم]]	+
−	[[File:Qom-Azadari-Moharram1.JPG|thumb|مراسم عزاداری روز [[تاسوعا]] در قم]]	+
−	[[File:صنایع دستی قم.JPG|thumb|صنایع دستی قم]]	+
−	در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در [[نیمه شعبان]] و [[تاسوعا]] و [[عاشورا]] مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.	+
−		+
−	مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سالروز ورود [[فاطمه معصومه]] به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص [[فاطمه معصومه]] را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح [[فاطمه معصومه]] توسط مردم گلباران می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	در مراسم روز [[عید قربان]] مردم پشت گوسفندان قربانی را با [[حنا]] رنگ می‌کنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان می‌بندند، به چشمان او سرمه می‌کشند و قند و نبات در دهان او می‌گذارند و سپس او را ذبح می‌کنند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهامردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به [[مسجد جمکران]] یا مرقد [[فاطمه معصومه]] می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.	+
−		+
−	یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان [[جنگ جهانی دوم]] خشک سالی شدیدی در قم اتفادق افتاد و مردم نماز باران را به امامت «آیت الله خوانساری» خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.	+
−		+
−	در روزهای [[تاسوعا]]، [[عاشورا]]، [[اربعین]] و ۲۸ ماه [[صفر]] هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد [[فاطمه معصومه]] حرکت می‌کنند. مرسوم است قمی‌هایی که به نقاط دیگر [[ایران]] مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند. مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	=== خوراک ===	+
−	خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. متداول ترین غذای سنتی در قم آبگوشت قُنَبیت است. آیگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.hamshahrionline.ir/details/189781 |عنوان = آشنایی با غذای محلی قم|ناشر = همشهری|تاریخ بازدید = ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۳|تاریخ = ۲۲ شهریور ۱۳۹۲}}</ref> گیاه قُنَبیت مزه‌ای شبیه به مزه [[تربچه]] و ظاهری شبیه به ظاهر [[کلم]] دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختی، [[کال جوش]]، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، [[حلوا ارده]]، کسمه، [[کلوچه]] و [[سوهان]] مواد خوراکی اصلی مردم هستند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	=== پوشاک ===	+
−	تقریباً تمامی زنان شهر برای پوشش از لباس چادر استفاده می‌کنند. آن‌ها از سرپوش‌هایی نظیر پوشیه، نقاب، چارقد و عبابی هم استفاده می‌کنند. تن پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شد. پاپوش زنان را [[گیوه]] و چاقچور تشکیل می‌داد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامی [[بافتنی]]، نخی، پوستی، نمدی، [[پهلوی]] و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس [[کرباس]] به تن می‌کردند. پاپوش آن‌ها [[گیوه]] و [[نعلین]] بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده [[پیراهن]] و [[شلوار]] پارچه‌ای و یا [[تی شرت]] و شلوار کتان استفاده می‌کنند.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	[[File:Jomhuri Street, Qom.JPG|thumb|در شهرسازی، به ویژه ساخت مکان‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی سعی می‌شود چهرهٔ اسلامی و مذهبی شهر حفظ شود.]]	+
−		+
−	=== معماری و شهرسازی ===	+
−	[[معماری]] محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌های [[گنبد]]ی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= عرب |نام= کاظم |کتاب= قم در آیینه میراث | ناشر= سازمان میراث فرهنگی |سال= ۱۳۸۲}}</ref>	+
−		+
−	=== هنرهای سنتی ===	+
−	همچون سایر نواحی [[ایران]] انواع هنرهای سنتی باتوجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم قرن اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.	+
−	[[File:MONABBAT.JPG|thumb|[[منبت کاری]] در قم]]	+
−	'''قالی بافی''': [[قالی]] و [[فرش]] قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک - که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است - بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر [[قالی باف]] اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر [[ایران]] برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.	+
−		+
−	'''منبت کاری''': [[منبت کاری]] هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه [[منبت کاری]]، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در [[ایران]] است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف [[خاورمیانه]] و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنر [[منبت کاری]] شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفتصدسال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگهای اسلیمی، ختنی و... است	+
−		+
−	'''پالان‌دوزی'''، '''کلاه مالی'''، '''غوزه گیری'''، '''خراطی'''، '''خرمهره سازی'''، '''شعربافی'''، '''سفیدگری'''، '''مسگری'''، '''پویندگی'''، '''حجاری'''، '''گیوه دوزی'''، '''ارده گیری''' از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.	+
−		+
−	== ره‌آورد ==	+
−	[[File:Farsh Qom.JPG|thumb|[[قالی قم]]]]	+
−		+
−	=== قالی ابریشمی قم ===	+
−	{{اصلی|قالی قم}}	+
−	شهر قم بزرگ‌ترین مرکز تولید فرش ابریشمی در جهان است و ۹۰٪ از تولیدات آن به خارج از [[ایران]] صادر می‌شود که ارزش دلاری آن برای [[ایران]] نزدیک به ۱۷ میلیون دلار در سال است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://negahmedia.ir/media/show_video/849|عنوان= فرش ابریشمی قم|ناشر =رسانهٔ مجازی نگاه|تاریخ بازبینی=۲۰ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.yjc.ir/fa/news/4108297/تبدیل-قم-به-پایتخت-تولید-فرش-ابریشم-کشور |عنوان = تبدیل قم به پایتخت فرش ابریشمی ایران|ناشر = باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qomnn.com/news/1-1/7900-قم-پایتخت-ابریشم-دنیاست.html |عنوان = قم پایتخت ابریشم دنیاست|ناشر = شبکه خبری قم|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref> سابقهٔ [[قالی‌بافی]] در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه دوم قرن ۲۰ میلادی یعنی حدود ۸۰ سال قبل می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجار [[کاشان]] دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲۰ سال تولید [[قالی قم|قالی ابریشم قم]] با ابعادی تجاری آغاز شد. این صنعت به‌سرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.persiancarpetassociation.com/tarikhchehfarshghom_120503.html|عنوان= تاریخچهٔ فرش قم|ناشر =اتحادیهٔ فرش دست‌باف ایران در ژاپن|تاریخ بازبینی=۲۰ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>	+
−		+
−	نقشه‌های قالی‌های قدیمی قم را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های [[کاشان]] و [[اصفهان]] تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت [[قالی‌بافی]] [[ایران]] پدید آورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش و رنگ‌آمیزی بدیع و کم‌نظیر به «سبک فرش قم» مشهور شد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.persiancarpetassociation.com/tarikhchehfarshghom_120503.html|عنوان= تاریخچهٔ فرش قم|ناشر =اتحادیهٔ فرش دست‌باف ایران در ژاپن|تاریخ بازبینی=۲۰ ژانویه ۲۰۱۴}}</ref>[[قالی قم|فرش ابریشم قم]] از نوع بادوام است و بیشتر جنبه تزئینی دارد.	+
−		+
−	=== سوهان ===	+
−	[[File:Sohan Qom.jpg|thumb|سوهان قم]]	+
−	مشهورترین ره‌آورد قم [[سوهان]] است.	+
−		+
−	حدودو یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌های [[عطاری]] عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضور [[مظفرالدین شاه]] در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او بعد از خوردن حلوای قمی گفت:"این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده است". آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان [[سوهان]] بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.	+
−		+
−	در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای [[اروپا]]یی و [[آسیای مرکزی]] صادر می‌شود.	+
−		+
−	'''حلوا'''، '''انگشتر'''، '''انجیر'''، '''انار''' و کلم موسوم به '''قنبید''' نیز به‌عنوان ره‌آوردهای شهر قم شناخته می‌شوند.	+
−		+
−	== امکانات شهری ==	+
−	=== کتابخانه‌ها ===	+
−	[[File:Marashi library.jpg|thumb|کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.]]	+
−	[[File:BustaneAlaviQom.JPG|thumb|بوستان علوی]]	+
−	[[File:Park-e-Shahr-Qom.JPG|thumb|پارک شهر]]	+
−	[[File:Sepah Sq Qom.JPG|thumb|میدان سپاه]]	+
−	{{چندستون}}	+
−	* کتابخانه عمومی قم (طالقانی)	+
−	* کتابخانه عمومی قم (امام‌زاده ابراهیم)	+
−	* کتابخانه امام صادق	+
−	* کتابخانه مجمع آثار اسلامی	+
−	* کتابخانه تخصصی صاحب‌الزمان	+
−	* کتابخانه المهدی	+
−	* کتابخانه آیت‌الله خامنه‌ای	+
−	* کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی	+
−	* کتابخانه سیدالشهداء	+
−	* کتابخانه محقق طباطبایی	+
−	* کتابخانه تخصصی فقه و اصول	+
−	* کتابخانه تخصصی ادبیات	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* کتابخانه تخصصی حدیث	+
−	* کتابخانه ایت‌الله حائری	+
−	* کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی	+
−	* کتابخانه علوم قرآن	+
−	* کتابخانه آستانه مقدسه	+
−	* کتابخانه قرآن و عترت	+
−	* کتابخانه آستانه مقدسه قم	+
−	* کتابخانه عترت	+
−	* کتابخانه دفتر تبلیغات	+
−	* کتابخانه دانشگاه قم	+
−	* کتابخانه ایت الله مشکینی	+
−	* کتابخانه امام علی<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=820 |عنوان = کتابخانه‌های قم|ناشر = اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم|تاریخ بازدید = ۲ فوریه ۲۰۱۴|تاریخ =}}</ref>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	=== سینما و تئاتر ===	+
−	{{چندستون}}	+
−	* تئاتر شهید کلهری	+
−	* تئاتر غدیر	+
−	* تالار تئاتر هنر	+
−	* تالار تئاتر بعثت	+
−	* تالار تئاتر پلاتوماه	+
−	* سینما شقایق	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* سینما نور	+
−	* پردیس سینمایی وتوس	+
−	* سینما تربیت	+
−	* سینما رنگین کمان	+
−	* سینما شهر آفتاب	+
−	* سینما استقلال<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.ostan-qom.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=1769 |عنوان = سالن‌های نمایش و سینماهای قم|ناشر = استانداری قم|تاریخ بازدید = ۲ فوریه ۲۰۱۴|تاریخ =}}</ref>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	=== پارک‌ها و فضای سبز ===	+
−	مساحت مجموع فضای سبز شهر قم ۱۷۱۷ هکتار است و سرانهٔ فضای سبز به ازای هر شهروند ۱۶ متر مربع است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qom.ir/ShowPage.aspx?page_=news&lang=1&tempname=newtemp&sub=0&PageID=9542&PageIDF=231 |عنوان = شهردار قم: ۱۲ باغ با تأکید رییس مجلس در قم تملک شد. |ناشر = شهرداری قم|تاریخ بازدید =|تاریخ =}}</ref> شهر قم حدود ۲۴۳ پارک، پارک جنگلی، شهربازی و باغ دارد که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:	+
−	{{چندستون}}	+
−	'''منطقه ۱ و ۵'''	+
−	* پارک شهر و شهربازی نجمه	+
−	* بوستان ولی عصر	+
−	* بوستان اطلس	+
−	* بوستان آزادگان	+
−	* بوستان معلم	+
−	* بوستان شهید محلاتی	+
−	* بوستان هاشمی	+
−	* بوستان مهدی	+
−	* بوستان طلوع	+
−	* بوستان آستانه	+
−	* بوستان فرهنگ	+
−	* بوستان امام‌زاده حمزه<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=50&codeV=1&tempname=Qomtemplate |عنوان = فضاهای سبز منطقه ۱ |ناشر = شهرداری قم|تاریخ بازدید =|تاریخ =}}</ref><ref name="mirasboostan">{{یادکرد وب|نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=808 |عنوان = بوستان‌ها و فضای سبز قم|ناشر = اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم|تاریخ بازدید = ۲ فوریه ۲۰۱۴|تاریخ =}}</ref>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	'''منطقه ۲ و ۶'''	+
−	* بوستان نبوت	+
−	* بوستان امام علی	+
−	* بوستان کوثر	+
−	* بوستان ولایت	+
−	* بوستان شهید مصطفی خمینی	+
−	* بوستان و دریاچه جوان	+
−	* بوستان گل‌ها	+
−	* بوستان کودک	+
−	* بوستان نرگس	+
−	* بوستان زنگارکی	+
−	* بوستان مریم	+
−	* پارک جنگلی معصومیه	+
−	* بوستان گلستان<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=51&codeV=1&tempname=Qomtemplatetempname=Qomtemplate |عنوان = فضاهای سبز منطقه ۲ |ناشر = شهرداری قم|تاریخ بازدید =|تاریخ =}}</ref><ref name="mirasboostan"/>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	{{چندستون}}	+
−	'''منطقه ۳'''	+
−	* شهربازی ۷۲ تن	+
−	* بوستان مادر	+
−	* بوستان امام حسن	+
−	* بوستان پرستار	+
−	* بوستان ترمینال	+
−	* بوستان ریحانه	+
−	* بوستان عوارضی قم - تهران	+
−	* بوستان شهید بنیادی	+
−	* بوستان لاله	+
−	* بوستان شقایق	+
−	* بوستان نسیم	+
−	* بوستان حضرت اباالفضل	+
−	* بوستان قائم<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=52&codeV=1&tempname=Qomtemplate |عنوان = فضاهای سبز منطقه ۳ |ناشر = شهرداری قم|تاریخ بازدید =|تاریخ =}}</ref><ref name="mirasboostan"/>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	'''منطقه ۴ و ۸'''	+
−	* بوستان و شهربازی علوی	+
−	* پارک جنگلی غدیر	+
−	* بوستان شهید گمنام	+
−	* بوستان معلم	+
−	* بوستان ایثار	+
−	* بوستان چهارده معصوم	+
−	* بوستان لقمان حکیم	+
−	* بوستان غنچه	+
−	* بوستان رعنا	+
−	* بوستان بهار	+
−	* بوستان خرم	+
−	* بوستان کودک	+
−	* بوستان تیراژه<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=0&PageId=53&codeV=1&tempname=Qomtemplatetempname=Qomtemplate |عنوان = فضاهای سبز منطقه ۴ |ناشر = شهرداری قم|تاریخ بازدید =|تاریخ =}}</ref><ref name="mirasboostan"/>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	=== هتل‌ها و مراکز اقامتی ===	+
−	[[File:HOTEL_PARSIA_QOM.JPG|thumb|هتل پارسیا]]	+
−	۴۹ هتل و هتل‌آپارتمان، ۴۲ مهمان‌پذیر و ۱۱۰ خانهٔ اجاره‌ای دارای مجوز در قم برای اقامت گردشگران وجود دارد که در مجموع ۷،۵۰۰ تخت اقامتی در قم ایجاد کرده‌اند. بخش‌های اقامتی شامل ۴ هتل چهارستاره، و بقیه هتل‌های ۳، ۲ و یک ستاره و مهمان‌پذیرها هستند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://javanonline.ir/fa/news/624551/پایتخت-مذهبی-ایران-مقصد-اول-اعراب |عنوان = پایتخت مذهبی ایران، مقصد اول اعراب | ناشر = جوان‌آنلاین |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۹/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	{{چندستون}}	+
−	هتل‌های ۴ و ۳ ستاره:	+
−	* هتل قم (★★★★)	+
−	* هتل پارسیا (★★★★)	+
−	* هتل خورشید (★★★★)	+
−	* هتل المپیک (★★★★)	+
−	* هتل کریمه (★★★★)	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* هتل آریا (★★★)	+
−	* هتل استقلال (★★★)	+
−	* هتل الزهرا (★★★)	+
−	* هتل النبی (★★★)	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	{{چندستون}}	+
−	هتل‌های ۲ و یک‌ستاره:	+
−	* هتل ارم (★★)	+
−	* هتل امیر (★)	+
−	* هتل بی‌بی (★)	+
−	* هتل پاسارگاد (★★)	+
−	* هتل جوادالائمه (★)	+
−	* هتل رز (★★)	+
−	* هتل زیتون (★)	+
−	* هتل سفیر (★)	+
−	* هتل سلام (★★)	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	هتل‌آپارتمان‌ها:	+
−	* اردهال (★★)	+
−	* باباعلی (★★)	+
−	* زرین (★★)	+
−	* صفا (★★)	+
−	* عامری (★★)	+
−	* غدیر (★★)	+
−	* فخر اعظم (★★)	+
−	* فدک (★★★)	+
−	* فردوس (★★)	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* قدس (★)	+
−	* قصر (★)	+
−	* کریمهٔ اهل بیت (★★)	+
−	* ماهان (★★)	+
−	* مهدی (★)	+
−	* ناصر (★)	+
−	* نگین (★)	+
−	* نیاوران (★)	+
−	* نینوا (★)	+
−	* یثرب (★)	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	== ترابری ==	+
−	=== اتوبوس ===	+
−	روزانه ۳۰۰ دستگاه اتوبوس در ۴۰ خط شهری و تقریباً در همهٔ نقاط شهر خدمات حمل و نقل ارائه می‌کنند. فعالیت اتوبوسرانی در شهر قم به سال ۱۳۵۵ بر می‌گردد که بعد از چند سال فعالیت اتوبوس‌ها جای خود را به مینی‌بوس داده و عملاً سرویس‌دهی به ساکنان شهر توسط مینی‌بوس‌ها انجام می‌پذیرفت. طی ۱۰ سال در سال ۱۳۷۰ سازمان اتوبوس‌رانی قم با ۱۰ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۵ وارداتی از [[آلمان]] و ۸ دستگاه اتوبوس بنز ۳۰۲ خریداری شده از اتوبوس‌رانی [[تهران]] و ۱۸۰ دستگاه مینی‌بوس که به تدریج در دههٔ ۶۰ به ناوگان اضافه شده بودند در ۲۶ خط تأسیس شد. هم‌اکنون ۸ مسیر اتوبوس تندرو در شهر ایجاد شده که پر رفت‌وآمدترین مسیر، خط یک از بهشت‌معصومه تا [[مسجد جمکران]] است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qom.ir/ShowPage.aspx?page_=news&lang=1&sub=39&PageID=8967&PageIDF=135 |عنوان = راه‌اندازی مسیر جدید اتوبوس‌های تندرو در قم | ناشر = سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=39%20%20&PageId=283&codeV=1&tempname=Bus91 |عنوان = معرفی سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه | ناشر = سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=39%20%20&PageId=284&codeV=1&tempname=Bus91 |عنوان = تاریخچهٔ سازمان | ناشر = سازمان اتوبوس‌رانی قم و حومه |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== مترو ===	+
−	[[File:Z QOMRUD.JPG|thumb|پروژهٔ مونوریل قم]]	+
−	پروژهٔ خط A متروی قم، از جنوب‌غربی شهر ([[جمکران]]) آغاز شده و تا شمال غربی شهر (قلعه کامکار) ادامه می‌یابد. دسترسی به قطارها برای مسافران درون شهری از طریق ۱۴ ایستگاه که به ترتیب از A۱ تا A۱۴ نامگذاری شده­‌اند پیش‌بینی شده است. سکوهای مسافرگیری در کلیهٔ ایستگاه‌ها در طرفین خط ریلی قرار داشته و بدون قوس هستند. متوسط طول ایستگاه‌ها ۱۰۹ متر و فاصله مرکز به مرکز ایستگاه‌های متوالی بین ۶۶۰ تا ۱۹۸۰ متر یعنی بطور متوسط ۱ کیلومتر است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=52%20%20&PageId=7047&codeV=1&tempname=ghatarshahri91 |عنوان = مشخصات پروژه مترو قم | ناشر = شهرداری قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== مونوریل ===	+
−	پروژهٔ [[مونوریل]] قم در حال ساخت است. فاز نخست این پروژه به طول ۶ کیلومتر و دارای ۵ ایستگاه است. این فاز شمال‌شرقی قم را به مصلی قدس وصل می‌کند (ایستگاه‌های ۱ تا ۸). هزینهٔ نهایی آن ۱۲۰ میلیون دلار بوده طبق برنامه‌ریزی انجام شده در سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری خواهدرسید. پس از توسعهٔ کامل طول مسیر مونوریل به ۲۵ کیلومتر، تعداد ایستگاه‌های آن به ۱۷ ایستگاه افزایش خواهندیافت. پروژه توسط دو کمپانی ایرانی (مپنا و کیسون) درحال ساخت است و واگن‌های آن ساختهٔ شرکت FCF SpA [[ایتالیا]] هستند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://monorails.org/tMspages/Qom.html |عنوان = Monorails Of Asia, Qom, Iran | ناشر = Monorails.org |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۱۰/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	== دانشگاه‌ها و مدارس اسلامی ==	+
−	=== آموزش عالی ===	+
−	[[File:Merkaz Modiria Hawzeha ye Ilmiyeh Qom.JPG|thumb|مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه ایران]]	+
−	[[File:Qom_University_gate.JPG|thumb|[[دانشگاه قم]]]]	+
−	[[File:Shahab_danesh.jpg|thumb|دانشگاه شهاب دانش قم]]	+
−	[[File:Publishers' Complex, Qom3.JPG|thumb|مجتمع ناشران]]	+
−	[[File:Imam Khomeini Educational & Research Ins., Qom.JPG|thumb|موسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی]]	+
−	[[File:Mohammad Bagher Khansari Seminary.JPG|thumb|مدرسهٔ علمیهٔ خوانساری]]	+
−	[[File:Merkaz Tahghighat Kampioteri ye Oloome Islami.JPG|thumb|مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی]]	+
−	[[File:Ahl ul Bait International Community.JPG|thumb|مجمع جهانی اهل‌بیت]]	+
−	{{چندستون}}	+
−	* دانشگاه معارف	+
−	* دانشگاه معارف اسلامی	+
−	* دانشگاه علمی کاربردی شهرداری	+
−	* دانشگاه پیامبر اعظم	+
−	* دانشگاه علمی کاربردی صنایع دستی و گردشگری	+
−	* دانشکدهٔ علوم بهداشت	+
−	* موسسهٔ آموزش عالی شهاب دانش	+
−	* دانشگاه ادیان و مذاهب	+
−	* دانشگاه شهید مدنی	+
−	* دانشکدهٔ پرستاری و مامایی	+
−	* دانشگاه کریمهٔ اهل بیت	+
−	* دانشگاه علوم قرآنی	+
−	* دانشکدهٔ اصول دین	+
−	* دانشگاه علمی کاربردی هنر و فرهنگ	+
−	* دانشگاه صنعتی قم	+
−	* دانشکدهٔ حضرت معصومه	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* دانشگاه حکمت قم	+
−	* [[موسسه آموزش عالی طلوع مهر قم]]	+
−	* [[دانشگاه صنعتی شهاب دانش (برق - فناوری اطلاعات و ارتباطات)]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = www.shahabdanesh.ac.ir |عنوان = shahab danesh| ناشر = shahabdanesh.ac.ir |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۱۰/۱۲}}</ref>	+
−	* [[پردیس قم دانشگاه تهران]]	+
−	* [[موسسه آموزش عالی پویش]]	+
−	* [[دانشکده صدا و سیما - قم|دانشکده صداوسیما - قم]]	+
−	* [[دانشگاه قم]]	+
−	* [[دانشگاه صنعتی قم]]	+
−	* [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم]]	+
−	* دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد استان قم	+
−	* [[دانشگاه مفید]]	+
−	* [[دانشگاه پیام نور]]	+
−	* [[دانشگاه معصومیه قم]]	+
−	* [[آموزشکده فنی پسران قم]]	+
−	* [[دانشگاه علوم پزشکی قم]]	+
−	* [[جامعه المصطفی العالمیه]]	+
−	* [[دانشگاه باقرالعلوم]]	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−		+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	=== مدارس علمیه ===	+
−	{{چندستون}}	+
−	* مدرسه علمیه الزهرا	+
−	* مدرسه علمیه شهید سید حسن شیرازی	+
−	* مدرسه علمیه امام حسین (ع)	+
−	* مدرسه علمیه امام باقر (ع)	+
−	* مدرسه علمیه امام مهدی (عج)	+
−	* مدرسه علمیه رسول اعظم	+
−	* [[حوزه علمیه قم]]	+
−	* مدرسه علمیه رضویه	+
−	* مدرسه علمیه ستیه	+
−	* [[مدرسه علمیه امام خمینی]]	+
−	* مدرسه علمیه اباصالح	+
−	* مدرسه علمیه المهدی	+
−	* مدرسه علمیه الهادی	+
−	* مدرسه علمیه امام مهدی موعود	+
−	* مدرسه علمیه بقیه الله	+
−	* [[مدرسه علمیه حقانی]]	+
−	* مدرسه علمیه جانبازان	+
−	* مدرسه علمیه رسالت	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* مدرسه علمیه شهیدیدن	+
−	* مدرسه علمیه صدوق	+
−	* مدرسه علمیه عترت	+
−	* مدرسه علمیه کرمانیها	+
−	* مدرسه علمیه معصومیه	+
−	* مدرسه علمیه امام عصر	+
−	* مدرسه علمیه سعد حلت	+
−	* مدرسه علمیه اثیرالملک	+
−	* مدرسه علمیه سید سعید عزالدین مرتضی	+
−	* مدرسه علمیه سید زین الدین	+
−	* مدرسه علمیه سید عبدالعزیز	+
−	* مدرسه علمیه ابوالحسن کمیج	+
−	* مدرسه علمیه شمس الدین مرتضی	+
−	* مدرسه علمیه مرتضی کبیر	+
−	* مدرسه علمیه درب آستانه	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	=== پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ===	+
−	{{چندستون}}	+
−	* مرکز تحقیقات رایانه‌ای نور	+
−	* مجمع جهانی تقریب مذاهب	+
−	* موسسهٔ آموزشی پژوهشی امام خمینی	+
−	* دفتر انتشارات اسلامی	+
−	* مرکز المعجم الفقهی	+
−	* مرکز جهانی انصارالمهدی	+
−	* مرکز دائرةالمعارف فقه اسلامی	+
−	* مرکز تحقیقات علمی و فنی دکتر حسابی	+
−	* موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی	+
−	* موسسهٔ قرآنی بیت‌النور	+
−	* مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه	+
−	* موسسهٔ تحقیقاتی اسرا	+
−	* مرکز پژوهشی صافا	+
−	* مجمع جهانی اهل بیت	+
−	* پژوهشکدهٔ فلسفه و کلام	+
−	* پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی	+
−	* پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی	+
−	* موسسهٔ علمی طه	+
−	* مجمع اندیشهٔ اسلامی	+
−	* مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه	+
−	* موسسهٔ قرآن و نهج‌البلاغه	+
−	* مرکز کتاب‌شناسی شیعه	+
−	* موسسهٔ علوم آل محمد	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* خانه فرهنگی حضرت زهرا	+
−	* موسسهٔ فرهنگی دارالمعارف	+
−	* موسسهٔ صاحب‌الامر	+
−	* موسسهٔ تحقیقاتی حضرت ولی‌عصر	+
−	* موسسهٔ فرهنگی انتظار نور	+
−	* بنیاد هنری ـ دینی الرضا	+
−	* موسسهٔ معارف اهل‌بیت	+
−	* مجمع جهانی شیعه‌شناسی	+
−	* مرکز حقایق اسلامی	+
−	* مرکز تحقیقات علمی مجلس خبرگان	+
−	* مرکز شیعه شناسی	+
−	* بنیاد پژوهش‌های اسلامی	+
−	* مرکز جهانی آل‌البیت	+
−	* مرکز تخصصی علوم حدیث	+
−	* بنیاد بین‌المللی نهرج‌البلاغه	+
−	* دائرةالمعارف کامپیوتری اسلامی	+
−	* فرهنگستان علوم اسلامی	+
−	* موسسه معارف اسلامی امام رضا	+
−	* مرکز تحقیقاتی امیرالمومنین	+
−	* مرکز تخصصی امامت و مهدویت	+
−	* مرکز تحقیقات فقهی قوه قضاییه	+
−	* موسسهٔ تحقیقاتی سروش کورش کبیر	+
−	* دبیرخانه [[مجلس خبرگان رهبری]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.majlesekhobregan.ir/fa/Default.html |عنوان = مجلس خبرگان رهبری|ناشر = مجلس خبرگان رهبری|تاریخ بازدید = 26 آگوست ۲۰۱۳|تاریخ = 3 شهریور 1392}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://wikimapia.org/15922248/fa/دبیرخانه-مجلس-خبرگان-رهبری |عنوان = مجلس خبرگان رهبری (شهر مقدس قم)|ناشر = ویکی مپیا|تاریخ بازدید = 26 آگوست 2013|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	== گردشگری ==	+
−	=== حرم فاطمه معصومه ===	+
−	{{اصلی|حرم فاطمه معصومه}}	+
−	[[File:Fatima-Masuma-HS2.JPG|thumb|left|[[حرم فاطمه معصومه]]]]	+
−	ایجاد گنجینه‌های معماری در اطراف مرقد [[فاطمه معصومه]] در قم به نیمه دوم قرن ۲ هجری برمی گردد. به استناد کتاب‌های معتبر تاریخی این بنا در اواسط قرن پنجم توسط «امیر ابوالفضل عراقی» از رجال دوره [[طغرل]] اول سلجوقی تجدید بناشد. با شروع فرمانروایی سلسله [[صفویه]] قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجا [[فتحعلی شاه]] به مرقد [[فاطمه معصومه]] در قم توجه بیش تری نشان داد چنانکه بسیاری از تزیینات امروزی حرم متعلق به آن دوره است. برای نخستین بار به اهتمام [[فتحعلی شاه]] قاجار گنبد مرقد طلاکاری شد.	+
−		+
−	ابنیه و بیوتات حرم:	+
−		+
−	۱. ضریح [[فاطمه معصومه]]، بقعه فراز آن با [[رواق]]ها، دومسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا و آیینه، [[گنبد]] و [[مناره]]ها.{{سخ}}۲. صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار و فقها و محدثان.{{سخ}}۳. صحن نو، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها.{{سخ}}۴. مدرسه فیضیه و مسجد اعظم.{{سخ}}۵. شبستان بزرگ و نجمه خاتون + صحن غربی حرم.	+
−		+
−	=== مسجد اعظم ===	+
−	مسجد اعظم در غرب [[حرم فاطمه معصومه]] واقع شده است و به دستور [[سید حسین طباطبایی بروجردی]] ساخته شده است. این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری قمری توسط حسین بن محمد معمار معروف به «لرزاده» بنا شده است. این مسجد که به جهت شوکت و عظمت، مسجد اعظم نام گرفته است، در زمره مساجد سه ایوانی جای می‌گیرد. شبستان و گنبد این مسجد مزین به کاشی‌های [[معرق]] است. شما از راه صحن عتیق حرم در شرق و صحن غربی حرم در غرب می‌توانید به صحن این مسجد دسترسی پیدا کنید.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−	{{wide image|QomPanorama.JPG|900px|سراسرنمایی از [[حرم فاطمه معصومه]] در روز.}}	+
−		+
−	[[File:Bazar-e-Qom Panorama.JPG|thumb|left|ورودی بازار قم]]	+
−	[[File:Ahanchee Bridge Qom.JPG|thumb|left|پل آهن‌چی]]	+
−		+
−	=== مدرسه غیاثیه (پامنار) ===	+
−	سردر و مناره‌های مدرسه غیاثیه نزدیک میدان کهنه شهر قم تنها بخش بازمانده از مدرسه عظیمی است که در سده هشتم هـ. ق دارای شهرت بسیار بود. سازه اصلی بنا از آجر با تزیینات گچی و تلفیق آجر و کاشی در مناره هاست.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=269|عنوان= مدرسه غیاثیه|ناشر =اداره میراث فرهنگی قم|تاریخ بازبینی=۹ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	مدرسه غیاثیه (پامنار) مربوط به دوره سلجوقیان - دوره تیموریان است و در قم، خیابان آذر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۷۷ با [[شمارهٔ ثبت]] ۲۱۲۹ به‌عنوان یکی از [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=269|عنوان= مدرسه غیاثیه|ناشر =اداره میراث فرهنگی قم|تاریخ بازبینی=۹ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	=== مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان ===	+
−	این مسجد در مرکز شهر قم و در محله لب چال قرار گرفته است. از راه خیابان آذر، بزرگراه عماریاسر و تونل غدیر می‌توان به این مسجد دسترسی پیدا کرد. این مسجد، مجموعه‌ای از بناهای چند عصر و دوره است. گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه ترین، شگفت انگیزترین و رفیع ترین گنبدهای مساجد [[ایران]] است. جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده‌ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد. برای ساخت این مسجد بزرگ و گنبد آن که حدود ۶۰۰۰ متر مربع وسعت دارد، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا واستوار مانده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=3742|عنوان= مسجد جامع قم|ناشر =تبیان|تاریخ بازبینی=۹ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−	مسجد جامع قم از بناهای قدیمی شهراست که بانی آن معلوم نیست اما در کتاب گنجینه آثار قم آمده است که بانی این مسجد و مدرسه روبه روی آن که جهانگیرخان نام دارد سلطان جانی خان پادشاه تا تار ترکستان است و تاریخ بنای آن هم سال ۷۵۵ بوده است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.yjc.ir/fa/news/4323774/مسجد-جامع-قم-مکانی-با-معماری-باستانی|عنوان= مسجد جامع قم، مکانی با معماری باستانی|ناشر =باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ بازبینی=۹ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	=== مسجد امام حسن عسگری ===	+
−	این مسجد که قدیمی ترین مسجد شهر قم است، در ضلع شمالی میدان بزرگ امام خمینی قرار گرفته است. مسجد امام حسن عسگری، در قرن سوم هجری توسط «احمد بن اسحاق قمی» وکیل و نماینده [[حسن عسکری]]، پیشوای یازدهم [[شیعه]] ساخته شده است. این مسجد محل تدریس [[محمدتقی خوانساری]] بود که شخصیت‌هایی مانند [[روح‌الله خمینی]] و [[محمدعلی اراکی]] از شرکت کنندگان در این درس بودند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=25 4 |عنوان= مسجد امام حسن عسگری |ناشر = اداره میراث فرهنگی قم |تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	چون این مسجد به امر [[حسن عسکری]] و با پول او و به وسیله نایب او ساخت شده است مورد توجه مراجع تقلید و مردم قم قرار گرفته است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=254|عنوان= مسجد امام حسن عسگری|ناشر =اداره میراث فرهنگی قم|تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	{{سراسرنما|Imamsquareqompanorama.JPG|1000px|تصویر [[سراسرنما]] از میدان امام خمینی}}	+
−		+
−	=== مسجد جمکران ===	+
−	[[File:Jamkaran Mosque-3855.jpg|thumb|تصویر سراسرنما از مسجد جمکران]]	+
−	[[File:Timche-ye-Qom4.JPG|thumb|[[تیمچه بزرگ قم|تیمچهٔ بزرگ قم]]]]	+
−	[[File:Z IMAMZADEHAHMEDKHAKFARAJ.JPG|thumb|امام‌زاده احمد]]	+
−	این مسجد در جنوب شرق شهر قم و در روستای [[جمکران]] فرار دارد.	+
−		+
−	واقعه ساخت مسجد در کتاب روایی عالم معاصر[[حسین بن محمد تقی نوری|محدث نوری]] فردی به نام «شیخ حسن بن مثله جمکرانی» مربوط می‌شود، وی ادعا کرد که در بیداری -و یا عالم رویا- با امام دوازدهم [[شیعیان]]، [[مهدی]] (عج) دیدار کرده است و [[حجت بن حسن]] دستور ساخت مسجد را به وی داده است.	+
−		+
−	در میان شیعیان بحثهای زیادی در خصوص ملاقات با [[مهدی]] مطرح است. عده‌ای با استناد به روایاتی، آن را در خواب ممکن می‌دانند.<ref>[http://www.andisheqom.com/Files/shobahat.php?level=4&urlId=167&id=86 ویگاه اندیشه‌قم؛ امکان ملاقات با امام زمان در خواب براساس روایات]</ref> دریافت نامه از مهدی پس از [[غیبت کبری]] نیز مورد قبول بسیاری از شیعیان است، آنچنانکه نامه و [[توقیع]] رسیده به [[شیخ مفید]] - حدود یک سده پس از [[غیبت کبری]] - از نظر شیعیان مورد تردید واقع نشده است.	+
−		+
−	بسیاری از [[شیعیان]] شب [[چهارشنبه]] از روزهای هفته و شب [[نیمه شعبان]] - زادروز مهدی - از روزهای سال را به این مسجد می‌روند و اعمال آن را بجا می‌آورند. اعمال آن دو رکعت نماز تحیت مسجد است و دو رکعت نماز استغاثه به [[صاحب الزمان]] که به نماز امام زمان مشهور است به شیوه‌ای خاص بجای آورده می‌شود.{{سر خط}}	+
−	در خصوص جمکران هنرمند خوشنویسی به نام [[سبحان مهرداد محمدپور]] با وام گرفتن از مهدی موعود خط خوشنویسی جدیدی را با نام خط جمکران ابداع می‌کند این خط هرساله در نیمه شعبان در مسجد جمکران کتابت می‌شود.	+
−		+
−	=== آرامگاه فتحعلی شاه قاجار ===	+
−	[[File:ALGHADIR MOSQUE.JPG|thumb|مسجد الغدیر قم]]	+
−	[[File:Baghrah-e-Bahar.JPG|thumb|باغ‌راه بهار]]	+
−	مقبرهٔ [[فتحعلی شاه قاجار]] در شمال صحن عتیق مرقد [[فاطمه معصومه]] قرار دارد و از آثار «بیگم صفوی» است. این مقبره در زمان زندگانی [[فتحعلی شاه قاجار]] و به دستور خود او بنا شده است. در سال ۱۲۸۰، در دوره [[ناصرالدین شاه قاجار]] تزیینات [[آینه‌کاری]] بنا، به [[گچ‌بری]] تبدیل شده است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−		+
−	=== آرامگاه محمدشاه قاجار ===	+
−	آرامگاه [[محمدشاه قاجار]]، در غرب صحن عتیق مرقد [[فاطمه معصومه]] جای دارد. در ورودی مسجد بالاسر. تزیینات داخلی گنبد این آرامگاه مجموعه‌ای از [[آینه‌کاری]] و [[گچ‌بری]] است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−		+
−	=== آرامگاه شاه عباس صفوی ===	+
−	مقبرهٔ [[شاه عباس دوم صفوی]] در جنوب غربی حرم [[فاطمه معصومه]] قرار دارد. این مقبره از نظر معماری و به کارگیری سنگ‌های مرمر، جلوه‌ای جالب دارد.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−		+
−	=== آرامگاه شاه سلیمان و شاه صفی ===	+
−	مقابر [[شاه سلیمان]] و [[شاه صفی]] در محل موزه آستان [[فاطمه معصومه]] قرار دارند. صندوق چوبی قبر شاه، از نظر کنده کاری، جالب و دارای ارزش است.<ref>{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=زنده دل |نام=حسن |کتاب=راهنمای گردشگری ایران، استان قم | ناشر=نشر ایرانگردان |سال=۱۳۷۹}}</ref>	+
−		+
−	=== باغ گنبد سبز ===	+
−	[[File:Parvin Grave.jpg|thumb|مقبره [[پروین اعتصامی]] شاعر تبریزی در حرم فاطمه معصومه]]	+
−	در خیابان شهید روحانی شهر قم، باغی کوچک موسوم به باغ «گنبد سبز» سه اثر تاریخی متعلق به سده هشتم هجری قمری را در دل خود جای داده است. این باغ در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ثبت ۱۲۹ به عنوان یکی از [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است. در این سه بنا که از نظر هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به شمار می‌روند، امرای خاندان (علی صفی) فرمانروایان مستقل قم در سده هشتم هجری قمری مدفونند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://iranpedia.ir/Attractions/index.php?bid=1455&PageID=34733b1051f1f214b81e186cf9babc35 |عنوان= باغ گنبدسبز |ناشر = IRANPEDIA |تاریخ بازبینی= ۱ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	'''مقبره خواجه اصیل الدین:'''	+
−		+
−	این مقبره از خارج، دوازده ضلعی منظم با طاقنماهای تزیینی در هر ضلع است. براساس کتیبه تاریخی بنا، دو تن در این مقبره مدفونند. تاریخ ۷۶۱ هجری قمری در این برج مشاهده می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=159 |عنوان= مقابر باغ گنبدسبز |ناشر = اداره کل میراث فرهنگی استان قم |تاریخ بازبینی= ۱ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	'''مقبره خواجه علی صفی:'''	+
−		+
−	این بنا در وسط دو گنبد دیگر قرار دارد و مدفن خواجه علی صفی، دومین فرمانروای خاندان صفی است. معماری نمای بیرونی و داخلی بنا همانند گنبد خواجه اصیل الدین است. بر اساس کتیبه بنا سه نفر در این آرامگاه مدفونند. تاریخ ۷۹۲ هجری قمری در این آرامگاه به چشم می‌خورد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=159 |عنوان= مقابر باغ گنبدسبز |ناشر = اداره کل میراث فرهنگی استان قم |تاریخ بازبینی= ۱ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	'''گنبدشمالی:'''	+
−		+
−	این بنا در شمال دو بنای دیگر قرار دارد و به دلیل تخریب کتیبه تاریخی آن، نام بانی و صاحب مقبره مشخص نیست. نمای مقبره از خارج و داخل هشت ضلعی است. این مقبره به اواخر سدهٔ هشتم و اوایل سدهٔ نهم هجری قمری تعلق دارد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی= http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=159 |عنوان= مقابر باغ گنبدسبز |ناشر = اداره کل میراث فرهنگی استان قم |تاریخ بازبینی= ۱ اوت ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	=== امام زاده علی بن جعفر ===	+
−	امامزاده علی بن جعفر مربوط به سدهٔ ۸ [[ه. ق.]] است و در خیابان انقلاب قم، جنب گلزار شهدا واقع شده و این اثر در تاریخ {{جلالی حروف|۱۵|۰۹|۱۳۱۴|پیوند=نه}} با [[شماره ثبت|شمارهٔ ثبت]] ۲۴۰ به‌عنوان یکی از [[فهرست آثار ملی ایران|آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://iranshahrpedia.ir/fa/پرونده‌های_آثار_ثبت‌شدۀ_ایران_در_فهرست_آثار_ملی |عنوان = دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر | ناشر = سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۹/۵/۲۰۱۱}}</ref>	+
−		+
−	[[امامزاده علی بن جعفر]] مشهور به «در بهشت» بوده و بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل است. در دوران [[قاجاریه]] ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این بقعه پس از مرقد [[فاطمه معصومه]] بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=143 |عنوان = امامزاده علی بن جعفر | ناشر = اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== امام زاده حمزه ===	+
−	مقابل میدان کهنه قم (خیابان آذر) گنبد و بارگاهی است که مرقد سه امامزاده از نوادگان [[موسی بن جعفر]] در آن واقع شده است. مزار امامزاده حمزه که آن را خاک حمزه فرزند امام هفتم [[شیعه]] می‌دانند بنایی است متعلق به نیمه نخستین قرن دهم [[ه. ق.]]. این مزار که سبک بنای آن به سبک بنای حرم [[فاطمه معصومه]] است – با ابعادی کوچک در همان سبک – مرکب از دو بقعه است که پیشاپیش هر دو صحنی به درازا و پهنای ۳۲ در ۱۵ متر قرار دارد. این صحن را [[میرزا علی اصغر خان امین السلطان]] صدر اعظم، در دوران برکناری خود که در قم اقامت داشت بنا نموده است. گنبد امامزاده با بلندای ۱۰ متر با فرم حلزونی (ترکیبی از مخروط و گنبد) از آثار اوایل قرن حاضر است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=139 |عنوان = امامزاده حمزه | ناشر = اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== خانه تاریخی یزدان پناه ===	+
−	این خانه تاریخی و زیبا واقع در محلهٔ باغ پنبه<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://hamshahrionline.ir/details/252493|عنوان= آشنایی با خانه یزدان‌پناه - قم|ناشر =همشهری آنلاین|تاریخ بازبینی=15 مه 2014}}</ref>	+
−	، در پایان دورهٔ [[قاجاریه]] بنا شده و در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ۹۱۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه شاید یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی در [[ایران]] باشد، اما تعداد بسیار اندکی از گردشگران و حتی مردم قم از وجود این خانه با خبراند. این خانه ۸۸۴ متر مربع مساحت داشته و بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد. معماری این خانه سربه تو دارد و از تأثیر اقلیم و باورهای مردم قم دور نمانده است. نحوهٔ چیدمان اتاق‌ها در این بنا بدین گونه است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب در فصل [[زمستان]] مایل به آن می‌تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان‌نشین است. اتاق‌های سمت جنوب حیاط در [[تابستان]] در سایه قرار دارند و خنک‌ترند و بادگیرها و هواکش‌ها نیز غالبا در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.19dey.com/13106-عمارت-یزدان-پناه-قم-خانه‌ای-چهار-فصل.html|عنوان= عمارت یزدان پناه قم، خانه‌ای چهارفصل|ناشر =۱۹ دی آنلاین|تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=1107|عنوان= خانه یزدان پناه|ناشر =اداره میراث فرهنگی قم|تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۳}}</ref>	+
−		+
−	=== خانه آیت الله بروجردی ===	+
−	این خانه در دورهٔ [[قاجاریه]] ساخته شده و محل اقامت و زندگی [[سید حسین طباطبایی بروجردی]]، مرجع تقلید شیعه بوده است. این خانه در خیابان آذر قم، و در محلهٔ «تکیه آق سید حسن» قرار دارد. این اثر در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۵۴۳ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.<ref>[[خانه آیت‌الله بروجردی]]</ref>	+
−		+
−	'''خانه حاجی خان'''، '''خانه روح‌الله خمینی'''، '''خانه زند'''، '''بیت النور'''، '''تیمچهٔ بزرگ بازار قم'''، '''حمام تاریخی حاج عسگرخان'''، '''برج‌های کارخانه ریس باف'''، '''تپهٔ باستانی قلی درویش'''، '''قلعهٔ جمکران''' و '''درخت سرو پانصد سالهٔ جمکران''' از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهر قم هستند.	+
−		+
−	== موزه‌ها ==	+
−	[[File:QoranQomMuseum.jpg|thumb|قرآن موجود در موزه آستانه مقدسه، منسوب به [[علی بن موسی]]]]	+
−	[[File:ANT MUSEUM QOM.JPG|thumb|موزه مردم‌شناسی قم]]	+
−		+
−	=== موزه آستانه مقدسه ===	+
−	موزهٔ آستانهٔ مقدسه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های [[ایران]] است که در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی در محوطهٔ داخلی [[حرم فاطمه معصومه]] و مکان فعلی مسجد شهید مطهری افتتاح شد و در فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مکان فعلی واقع در میدان آستانه انتقال پیدا کرد. پس از احداث موزه بخشی از آثار بیوتات حرم نیز به موزه انتقال یافت. بخشی از آثار نیز از برخی بقاع اطراف قم به موزه منتقل شد.	+
−	موزه مساحتی حدود یک هزار متر مربع دارد و شامل دو طبقه و دو تالار نمایش آثار و هم‌چنین بخش‌های اداری، موزه‌داری، مخزن آثار، حراست و نگهبانی می‌شود و مجهز به سیستم‌های حفاظتی است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.qommiras.ir/main.php?ObjShow=ShowPage&id=225 |عنوان = موزه آستانه مقدسه | ناشر = اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۳/۴/۳۰}}</ref>	+
−		+
−	قرآن‌های خطی، مسکوکات تاریخی، کاشی‌های مختلف دوره‌های اسلامی، انواع سفالینه‌ها، ظروف شیشه‌ای، آثار [[منبت‌کاری]]، آثار حجاری، آثار نقاشی، فلزکاری، پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف و انواع درهای خاتم‌کاری، انواع مُهرها و عقیق‌ها، تابلوهای خط و تذهیب، ظروف چینی، انواع تمبر و اسکناس‌های ایرانی و خارجی و همچنین بخش صدف‌ها و موجودات دریایی، مهم‌ترین بخش‌های مجموعه آثار موزه را تشکیل می‌دهد.	+
−	قدیمی‌ترین بخش آثار موزه را سفالینه‌های پیش از میلاد [[مسیح]] تشکیل می‌دهد که مربوط به منطقه باستانی سیلک [[کاشان]] و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی [[صرم]] قم است که متعلق به هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد [[مسیح]] هستند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920723000146 |عنوان = موزه قم با آثاری ۷۰۰۰ ساله | ناشر = ایسنا |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۳/۴/۳۰}}</ref>	+
−		+
−	=== موزه مردم شناسی قم ===	+
−	خانه‌های تاریخی زند و حاج قلی خان دو مکانی هستند که توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قم به موزه مردم شناسی تبدیل شده‌اند. فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، نوع پوشش و بینش اجتماعی حاکم بر جامعه قم در اعصار گذشته، مجموعه‌ای از اسباب، اشیا و لوازم زندگی، ابزار کار، لوازم کشاورزی و صنعتی، پوشاک و شیوهٔ چینش اشیا در منازل قدیمی قم از جمله بخش‌هایی است که در موزه مردم شناسی قم به نمایش گذاشته شده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.irib.ir/component/tag/موزه-مردم-شناسی |عنوان = موزه مردم شناسی قم | ناشر = صدا و سیمای مرکز قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =????/?/??}}</ref>	+
−		+
−	=== موزه هنرهای سنتی قم ===	+
−	این موزه در محلهٔ قدیمی «باغ پنبه» واقع شده است و در برگیرندهٔ مجموعه‌ای از آثار هنری اصیل و آداب و رسوم مردم قم و همچنین کارگاه‌های تولیدی و آموزشی صنایع دستی از جمله [[سفالگری]]، رودوزی سنتی و [[معرق]] کاری است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.irib.ir/component/tag/موزه-مردم-شناسی |عنوان = موزه هنرهای سنتی قم | ناشر = صدا و سیمای مرکز قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== موزه آثار مراجع تقلید ===	+
−	گنجینهٔ آثار تعدادی از مراجع تقلید [[شیعه]] در مجموعهٔ تاریخی بیت [[امام خمینی]] در میدان روح‌الله قم قرار دارد و اسناد مکتوب، تصاویر، آثار و زندگی نامهٔ دوازده نفر از مراجع تقلید شیعه در آن به نمایش گذاشته شده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://arshnews.ir/vdcc4xqp.2bq0e8laa2.html |عنوان = افتتاح موزه آثار مراجع تقلید|ناشر = عرش‌نیوز|تاریخ بازدید = 4 تیر 1393|تاریخ = 4 شهریور 1392}}</ref>	+
−		+
−	=== موزه تاریخ طبیعی قم ===	+
−	ساخت موزه تاریخ طبیعی استان قم به‌عنوان مکانی برای استفادهٔ علمی، فرهنگی، اجتماعی و پژوهشی در سال ۱۳۷۸ در بوستان شهید بنیادی قم آغاز شد و در [[شهریور]] ۱۳۸۱ خورشیدی راه‌اندازی شد. این موزه دارای نمونه‌هایی از [[پستانداران]]، [[پرندگان]]، [[حشرات]]، [[خزندگان]]، [[دوزیستان]]، [[سخت پوستان]]، [[فسیل]] [[بی مهرگان]]، و سنگ‌ها و [[کانی]]ها است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.doe.ir/Portal/home/Default.aspx?CategoryID=02e714ac-4b32-40c7-8026-750e961f5f0c |عنوان = موزه تاریخ طبیعی قم | ناشر = اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =????/?/??}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.irib.ir/component/tag/موزه-تاریخ-طبیعی-قم |عنوان = موزه تاریخ طبیعی قم | ناشر = صدا و سیمای مرکز قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== آسمان نما ===	+
−	در آسمان‌نمایی که در کنار موزه تاریخ طبیعی قم قرار دارد، قسمتی از آسمان به همراه [[ستاره]]‌ها و [[سیاره]]‌ها به نمایش درآمده است. دراین مجموعه [[دب اکبر]]، [[دب اصغر]]، [[ستاره قطبی]] و دیگر صورفلکی در حالت نورانی در معرض دید قرار گرفته‌اند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qomnews.ir/vdcg779q.ak9x74prra.html |عنوان = موزه تاریخ طبیعی، از جاذبه‌های گردشگری قم | ناشر = قم نیوز |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۶/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	== محله‌ها ==	+
−	فهرست محلات قدیمی شهر قم:	+
−	{{چندستون}}	+
−	* [[باغ پنبه]]	+
−	* آلوچو	+
−	* چهار امام زاده	+
−	* زاویه	+
−	* عشقعلی	+
−	* [[چهل اختران]]	+
−	* عربستان	+
−	* علی‌آباد سعدگان	+
−	* ژاندارم‌ها	+
−	* تولیددارو	+
−	* مهرآباد	+
−	* سید معصوم	+
−	* خانم شیرازی	+
−	* باغ شریفی	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* علی‌آباد	+
−	* محمدآباد	+
−	* حاج خلیل	+
−	* قم نو	+
−	* صفاییه	+
−	* مصلی	+
−	* دروازه ری	+
−	* بکایی	+
−	* لسانی	+
−	* یخچال قاضی	+
−	* شاه احمد قاسم	+
−	* جوی شور	+
−	* حاج زینل	+
−	* قلعه عمو حسین	+
−	* قلعه یزدی‌ها	+
−	* میرزائیه	+
−	* براسون	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* باغ کرباسی	+
−	* منبع آب	+
−	* نخودی	+
−	* دروازه چوبی	+
−	* سربخش	+
−	* لب چال	+
−	* خاکفرج	+
−	* گذرقلعه	+
−	* خندق	+
−	* الوندیه	+
−	* گذرصادق	+
−	* تکیه آق سید حسن	+
−	* حمام تالار	+
−	* قلعه کامکار	+
−	* سنگ بند	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	* سیدان	+
−	* دروازه کاشان	+
−	* دربهشت	+
−	* سرحوض	+
−	* نوقطار	+
−	* نوبهار	+
−	* چهل درخت	+
−	* میدان نو	+
−	* باغ شاهزاده	+
−	* زند آباد	+
−	* نیروگاه	+
−	{{چندستون-شکست}}	+
−	{{چندستون-پایان}}	+
−		+
−	{{wide image|DoornamQom.jpg|1000px|سراسرنمای شهر قم}}	+
−		+
−	== رسانه‌ها ==	+
−	=== صداوسیمای مرکز قم ===	+
−	{{اصلی|صدا و سیمای مرکز قم}}	+
−	[[صدا و سیمای مرکز قم]] در سال ۱۳۷۴ تشکیل شد. در هشتم شهریور ماه ۱۳۷۵ رادیوی مرکز قم با روزی ۳ ساعت، شروع به کار کرد. در سوم خرداد ۱۳۸۲ نیز شبکهٔ تلویزیونی مرکز قم با نام سیمای نور افتتاح شد. این شبکه هم‌اکنون ۲۰ ساعت در شبانه‌روز برنامه پخش می‌کند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://qom.irib.ir/qom/celebrities/609-تاريخچه-صدا-و-سيمای-مرکز-قم |عنوان = تاریخچه صدا و سیمای مرکز قم | ناشر = صدا و سیمای مرکز قم |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۳۹۲/۱۰/۱۲}}</ref>	+
−		+
−	=== شبکه‌های سراسری ===	+
−	دو شبکهٔ سراسری رادیویی، یعنی شبکهٔ [[رادیو معارف]] و شبکهٔ انگلیسی زبان ندای اسلام (The Call Of Islam Radio) نیز از شهر قم پخش می‌شود.	+
−		+
−	=== نشریات ===	+
−	تعداد ۱۱۰ روزنامه، هفته‌نامه، دوهفته‌نامه، ماه‌نامه، فصل‌نامه و سال‌نامه در قم چاپ می‌شود.<ref>استان شناسی قم/محسن یوسفی، حسین بافکار، اکرم هدیه لو، ابوالفضل مطهری، فاطمه جاهدپری، محمدحسین خوش سخن، مهدی نمازیخواه-کرج: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۹۰.</ref>	+
−		+
−	== مشاهیر ==	+
−	* [[شیخ عباس قمی]]، از محدثان شیعه در [[قرن چهاردهم]]	+
−	* [[سید حسین طباطبایی قمی]]، از مراجع تقلید [[شیعه]]	+
−	* [[حمیدرضا نوربخش]]، خواننده و مدیر عامل [[خانه موسیقی ایران]]	+
−	* [[شجاع الدین شفا]]، نویسنده ومحقق	+
−	* [[رضا فرجی‌دانا]]، وزیر علوم ایران	+
−	* [[علی جنتی]]، وزیر فرهنگ ایران	+
−	* [[مصطفی پورمحمدی]]، وزیر دادگستری ایران	+
−	* [[عباس آخوندی]]، وزیر راه و شهرسازی ایران	+
−	* [[شیخ صدوق]]، محدث و فقیه شیعه	+
−	* [[فتحعلی اویسی]]، بازیگر سینما و تلویزیون	+
−	* [[امام موسی صدر]]، رهبر شیعیان لبنان	+
−	* [[میرزای قمی]]، از عالمان شیعه در دوره [[قاجاریه]]	+
−	* شاطر عباس صبوحی، از شاعران دوره [[قاجاریه]]	+
−	* [[سید محمد روحانی]]، از فقهای شیعه در [[قرن چهاردهم]]	+
−	* [[سید زین العابدین قمی]]، از مجتهدین بنام هم دوره [[عبدالکریم حایری یزدی]]	+
−		+
−	== شهرهای خواهرخوانده ==	+
−	شهر قم، با پنج شهر پیمان [[خواهرخواندگی (شهرها)]] بسته است:	+
−		+
−	{|class="sortable wikitable"	+
−	|-	+
−	!	+
−	!نام کشور	+
−	!شهر خواهرخوانده	+
−	|-	+
−	|{{پرچمک|عراق}}	+
−	|[[عراق]]	+
−	|[[کربلا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرهای قم و کربلا خواهرخوانده شدند|نشانی=http://khabarfarsi.com/n/2727516/شهرهای_قم_و_کربلا_خواهر_خوانده_شدند|تاریخ بازدید=20 مرداد 1391}}</ref>	+
−	|-	+
−	|{{پرچمک|ترکیه}}	+
−	|[[ترکیه]]	+
−	|[[قونیه]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=استاندار قم به قونیه سفر کرد|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8905140153/شهرهای_قم_و_کربلا_خواهر_خوانده_شدند|تاریخ بازدید=14 مرداد 1389}}</ref>	+
−	|-	+
−	|{{پرچمک|لبنان}}	+
−	|[[لبنان]]	+
−	|[[بعلبک]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=قم و بعلبک لبنان خواهرخوانده شدند|نشانی=http://isna.ir/fa/news/8907-09419/قم-و-بعلبک-لبنان-خواهرخوانده-شدند|تاریخ بازدید=14 مهر 1389}}</ref>	+
−	|-	+
−	|{{پرچمک|اسپانیا}}	+
−	|[[اسپانیا]]	+
−	|[[سانتیاگو د کمپوستلا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خواهر خواندگی|نشانی=http://www.artespadan.com/Content/Content.aspx?c=defaultpage&Content_id=1993&Landir=rtl&Lan=Fa|تاریخ بازدید=4 شهریور 1392}}</ref>	+
−	|-	+
−	|{{پرچمک|پاکستان}}	+
−	|[[پاکستان]]	+
−	|[[کراچی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=رییس مجلس پاکستان خبرداد: قم و کراچی خواهد خوانده می‌شوند|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8811191815|تاریخ بازدید=4 شهریور 1392}}</ref>	+
−	|}	+
−		+
−	== منابع ==	+
−	{{پانویس}}	+
−	# {{پاورقی|۱}} در این باره ر. ک. به «[[بحارالانوار]]»، ج ۶۰، ص ۲۱۰ به بعد	+
−	# {{پاورقی|۲}} «حضرت مهدی (عج) فروغ...»، ص۲۹۳ به بعد	+
−		+
−	== پیوند به بیرون ==	+
−	{{ویکی‌سفر}}	+
−	{{ویکی‌انبار-رده|Qom}}	+
−	{{شهرستان قم}}	+
−	{{کلان‌شهرهای ایران}}	+
−	{{پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران}}	+
−	{{مراکز استان‌های ایران}}	+
−	{{معماری ایرانی}}	+
−	{{شیعه-افقی}}	+
−	{{مکان‌های مقدس اسلامی}}	+
−	{{شهرهای مهم دوران طلایی اسلام}}	+
−	{{نیروگاه‌های سیکل ترکیبی ایران}}	+
−		+
−	[[رده:قم|*]]	+
−	[[رده:شهرستان قم]]	+

---

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ دسامبر ۲۰۱۵، ساعت ۱۲:۰۰

قُم مهمترین شهر مذهبی ایران و از پایگاه‌های تشیع است. اگر چه قدمت آن به قبل از اسلام برمی‌گردد ولی اصل شهر در سال ۹۳-۸۳ق تاسیس شد. ورود اشعریان به قم باعث آبادانی آن گردید و از آنجا که آنان گرایش به اهل بیت داشتند، شهر قم از همان ابتدای تاسیس با تفکر شیعی درآمیخت. مهاجرت حضرت معصومه (س) و دفن وی در قم و به دنبال آن، مهاجرت دیگر امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد. تاسیس حوزه علمیه در این شهر بر شهرت شیعی آن افزود. امروزه می‌توان این شهر را بزرگترین پایگاه تشیع در جهان نامید که از آن، معارف شیعی به نقاط مختلف جهان گسترده می‌شود.

وجه نام‌گذاری

روایی

بنابر حدیثی از پیامبر اسلام(ص) علت نامگذاری این شهر به قم آن است که اهل آن با قائم آل محمد (عج) جمع می‌شوند و ایشان را در قیام یاری می‌کنند.^[۱] در روایت دیگری نام این شهر، از دستور خداوند به ابلیس گرفته شده که با واژه «قم» (یعنی برخیز) به اخراج ابلیس از این شهر دستور داده است.^[۲]

تاریخی

«تاریخ قم» در وجه تسمیه قم دو احتمال ذکر کرده است:الگو:سخ احتمال اول: قم، عربی شده «کم» است که آن نیز تخفیف کومه است، ^[۳]این مکان را بدان جهت کومه می‌گفتند، که به صورت مزارع و روستاهای پراکنده بوده، این خانه‌های پراکنده را به فارسی کومه می‌گفتند، پس از تخفیف کومه به کم و پس از تبدیل واژگان فارسی به عربی، کم به قم تبدیل شد.^[۴]الگو:سخ احتمال دوم: ابتدا قم به صورت بلوک و مزرعه‌های متفرق بود و پس از ورود اشعریون به این سرزمین (جایی که اینک شهر قم است) هفت روستا به نام ممجان، قردان (قزوان)، مالون، جمر (کمر)، سکن، جلنبادان، به وجود آمد. ^[۵] این روستا‌ها با هم متحد شدند و به نام روستای بزرگ‌تر که کمیدان بود نامیده شد. پس از تخفیف کمیدان به کم و عربی شدن آن، نام این سرزمین به قم تغییر پیدا کرد.^[۶]

اسامی

در روایات و کتب تاریخی از قم به نام‌های زیر نیز یاد شده است. الگو:ستون-شروع

1. قمّ ^[۷]
2. بحر ^[۸]
3. زهرا ^[۹]
4. معدن شیعه^[۱۰]
5. عش آل محمد^[۱۱]
6. مأوی الشیعه^[۱۲]
7. مأوی فاطمین^[۱۳]
8. آسایشگاه مومنان^[۱۴]
9. کوفه کوچک^[۱۵][۱۶]
10. حرم اهل بیت علیهم السلام^[۱۷]
11. قطعه‌ای از بیت المقدس^[۱۸]
12. کومه^[۱۹]
13. کم^[۲۰]
14. کمیدان^[۲۱]
15. ممجان^[۲۲]
16. تیمره^[۲۳]
17. کبود دشت^[۲۴]
18. صفرا^[۲۵]
19. ویران آباد کردقباد^[۲۶]

الگو:پایان

تاریخچه

بعضی از مورخین سابقه این شهر را به قبل از اسلام برگردانده‌اند. رومن گیر و لویی واندنبرگ بر این باورند که قم یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در فلات ایران است.^{[۲۷] [۲۸]} مستوفی، موسس شهر قم را طهمورث می‌داند.^[۲۹] فتح قم توسط مسلمانان این نظریه را تقویت می‌کند.^[۳۰] یعقوبی نیز آن را جزء شهرهای پیش از اسلام دانسته^[۳۱] و «تاریخ قم» نیز از فردی به نام سورین نام برده که در زمان بهرام می‌زیسته است.^[۳۲] در کل بلاذری، ^[۳۳] یعقوبی، ^[۳۴] ثعالبی، ^[۳۵] ابن اعثم کوفی، ^[۳۶] ابوحنیفه دینوری، ^[۳۷] ابن فقیه همدانی، ^[۳۸] حمزه اصفهانی، ^[۳۹]حسن بن محمدقمی، ^[۴۰] فردوسی، ^[۴۱] سیدظهیرالدین مرعشی ^[۴۲] از شهر باستانی قم یاد کرده‌اند.

اما در مقابل، مورخینی چون ابودلف خزرجی، ^[۴۳]، سمعانی، ^[۴۴]ابوالفداء ^[۴۵]و یاقوت حموی ^[۴۶] تاسیس این شهر را پس از ورود اسلام به ایران می‌دانند، البته بعضی سال ۸۵ ^[۴۷]و بعضی دیگر ۹۳ را گفته‌اند.^[۴۸]

در جمع بین دو قول می‌توان گفت: مقصود از شهر تازه این است که مسلمانان به جای شهر و قلعه‌های قدیم شهر جدیدی احداث کردند.^[۴۹]

به هر حال قم که زمانی از توابع اصفهان بود، به دست حمزه بن الیسع بن سعد اشعری به کوره (مستقل) تبدیل شد.^[۵۰]

پس از اسلام

پس از شکست ساسانیان از مسلمانان، قم نیز از دست ساسانیان خارج شد. بیشتر مورخان، فتح قم را در سال ۲۳ هجری توسط ابوموسی اشعری دانسته‌اند.^[۵۱] بعضی از گزارش‌ها، فاتح قم را مالک بن عامر اشعری ^[۵۲]وبضی دیگر احنف بن قیس می‌داند.^[۵۳] در سال ۶۷ خطاب بن اسدی به جمکران قم آمده و در آن مسجدی بنا نمود.^[۵۴]

ورود تشیع

مذهب مردم قم، قبل از هجرت اشعریون به قم زردشتی بوده است.^[۵۵]با آنکه قم در سال‌های اولیه فتوحات به دست مسلمانان افتاد ولی مردم آن ترجیح دادند بر همان دین باستانی خود بمانند. پس از ورود اشعریون به قم و تبلیغ دین اسلام توسط آنان، مردم قم بدون اکراه دین اسلام را پذیرفتند و به مذهب اشعریون در آمدند. اگر چه از مذهب اولین مهاجرین اشعری به قم خبر دقیقی در دست نیست ولی شرکت سائب بن مالک اشعری در قیام مختار و مخالفت فرزندش محمد بن سائب با حجاج نشان از گرایش آنان به اهل بیت دارد. ارتباط فرزندان و نسل آنان با ائمه معصومین(ع) این نظریه را تقویت می‌کند.

اولین شهری که در ایران علنا تشیع خود را اعلام نمود قم بود و نخستین کسی که تشیع طایفه خود را علنی کرد و به ترویج آن اهتمام ورزید، موسی بن عبدالله بن سعد اشعری بود.^[۵۶]

ریشه‌های تشیع در قم

هجرت اشعریون

اشعریون قبیله‌ای یمنی الاصل بودند که در زمان پیامبر(ص) اسلام آوردند و در زمان خلفا در کوفه ساکن شدند و در سال ۸۵ به قم هجرت کردند.

هجرت اشعریون را نقطه عطفی در تاریخ قم دانسته‌اند، چون ورود آنان مقدمۀ ورود تشیع به قم و به دنبال آن دیگر نقاط ایران بود.

پس از شکست قیام مختار و کشته شدن سائب بن مالک اشعری^[۵۷] و همچنین کشته شدن محمد بن سائب به دست حجاج بن یوسف، اشعریون از کوفه مهاجرت نموده، به نقاط مختلف ایران سرازیر شدند، دو نفر از آنان به نام احوص و عبدالله پسران سعد بن مالک اشعری به قم آمدند و مورد استقبال یزدان فادار بزرگ حومه قم قرار گرفتند. یزدان فادار از آنان خواست تا در قم اقامت کنند.^[۵۸]

بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها

بعد از آنکه اشعری ها در قم ساکن و حاکم گردیدند، قم مأمنی برای شیعیان و دوستان و فرزندان ائمه(ع) گردید. حسن بن محمد قمی در تاریخ قم، فصلی را به ذکر جمعی از فرزندان علی بن ابی طالب(ع) مشهور به «‌طالبیه‌» اختصاص داده است که به قم و اطراف آن آمدند و در آنجا سکنی گزیدند. ناصرالشریعه نیز در «‌تاریخ قم‌» یک باب آن را در معرفی امامزادگان قم و در صدر آنها، فاطمه معصومه (س)، آورده است.

حضرت معصومه سلام الله علیها از مدینه به قصد مرو حرکت کرد ولی کاروان به دلایلی در ساوه متوقف شد و آن حضرت به قم تغییر مسیر داد و پس از ۱۷ روز اقامت در قم، رحلت کرد و در قم دفن شد.

آرمگاه ایشان قم را به دومین شهر مذهبی ایران و اولین پایگاه شیعی در این کشور تبدیل کرد. پس از وی سادات وامامزادگان زیادی به قم ^[۵۹] و اطراف آن چون آوه و کاشان سرازیر شدند.

حضور فقها و راویان حدیث

یکی دیگر از عوامل گسترش تشیع در قم، شاگردان و اصحاب ائمه و عالمان شیعی بوده‌اند از جمله:

• ابواسحاق قمی

به گفته ناصرالشریعه، ابواسحاق قمی که اصل وی از کوفه و شاگرد یونس بن عبدالرحمن بود، اولین کسی است که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.

• زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری قمی:

ناصرالشریعهٔ نقل می‌کند: شیخ نجاشی در رجال و علامه در خلاصه گفته‌اند: او از ثقات جلیل القدر و عظیم الشأن است و نزد حضرت رضا(ع) وجاهتی داشته و امام رضا (ع) درباره‌اش گفته:

«‌خدا او را مشمول رحمت خود قرار دهد؛ روزی که به دنیا آمد و روزی که وفات یافت و روزی که زنده برانگیخته شود.‌» ^[۶۰]

• احمدبن اسحاق:

او را «‌قافله سالار قمیین‌» دانسته و گفته‌اند او از حضرت جواد و حضرت هادی(ع) روایت کرده و از خواص حضرت امام حسن عسکری(ع) بوده و شیخ قمیین است. نجاشی او را در شمار جماعتی که توقیع مبارک در مدح آنها صادر شده، ذکر نموده است.^[۶۱]

• شیخ صدوق:

الگو:اصلی از جمله علمای شیعی که در قم ساکن شدند «‌علی بن بابویه قمی‌» معروف به صدوق (متوفای ۳۸۱ه.ق) است که از عالمان بزرگ شیعه به شمار می‌آید.

ارتباط با امامان شیعه

مردم قم و در راس آنان اشعریان اولین کسانی بودند که خمس درآمد سالیانه خود را برای امامان شیعه ارسال می‌کردند. ارتباط اشعریان با ائمه شیعه تا بدان جا بود که ائمه برای آنان کفن می‌فرستادند.

مادلونگ می‌گوید:

شیعیان قم در وفاداری به امامت دوازده امام باقی ماندند و هیچ گونه انشقاقی، اعم از فطحی یا واقفی، در میان محدثان امامی این شهر مشاهده نگردید. ^[۶۲]

اولین ارتباط

تعدادی از فرزندان عبدالله بن سعد بن مالک، که از نخستین مهاجران به قم بود، از صحابه امامان بودند و این قدیم‌ترین گزارشی است که از ارتباط اشعریان قم و امامان شیعه ثبت شده است. موسی بن عبدالله بن سعد از اصحاب امام صادق(ع) بود و بنابر اشاره شیخ طوسی، از امام باقر(ع) نیز روایت شنیده بود. شعیب بن عبدالله نیز از اصحاب صادقین دانسته شده است. آدم، ابوبکر، عبدالملک، یسع،یعقوب و اسحاق دیگر فرزندان عبدالله بن سعد بودند که از صحابه و شاگردان امام صادق(ع) به شمار رفته‌اند.^[۶۳]

ارادت به امام کاظم(ع)

پس از شهادت امام کاظم(ع) که برای بسیاری از شیعیان وغیر شیعیان در هاله‌ای از ابهام بود، اهل قم با یقین به شهادت آن حضرت به دست هارون، با حاکمانی که از سوی این خلیفه گماشته می‌شدند، مخالفت ورزیدند.^[۶۴]

امام رضا(ع) و مردم قم

خرید پیراهن امام رضا(ع) از دعبل خزاعی به مبلغی گزاف جهت تبرک جستن از آن، نهایت علاقه وارتباط مردم قم با اهل بیت را می‌رساند.

یونس بن عبدالرحمان اشعری وکیل امام رضا(ع) تا بدانجا از علوم اهل بیت استفاده می‌کند که وقتی ابن المهتدی از امام می‌پرسد: اگر شما را ندیدم سوالاتم را از چه کسی بپرسم امام یونس بن عبدالرحمان را معرفی می‌نماید. امام رضا(ع) خطاب به زکریا بن آدم قمی می‌فرماید:

خداوند توسط تو بلا را از اهل قم برمی‌دارد همان طور که از که به واسطه امام کاظم(ع) بلا را از اهل بغداد برمی‌دارد.

زکریا بن ادریس قمی اشعری از بزرگان اصحاب امام رضا(ع) است که از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز حدیث نقل می‌کند. وقتی او رحلت می‌کند امام رضا(ع) از اول شب تا طلوع صبح برایش رحمت می‌فرستد.^[۶۵]

دعای امام جواد(ع)

امام جواد(ع) پس از آنکه از وضع نابسامان قم توسط نامه علی بن مهزیار آگاه می‌شود، برای مردم قم از خداوند نجات و رهایی درخواست کرد و فرمود:

از گرفتاری مردم قم مطلع شدم خداوند برایشان گشایش بوجود آورد و از این رنج خلاصشان کند.

شاگردان امام هادی(ع) از مردم قم

مردم قم با امام هادی(ع) نیز با آنکه در پادگان نظامی زیر نظر بود، ارتباط بر قرار می‌کرده تا جایی که متوکل وحشت نموده و تصور می‌کرد آنان سلاح به سامره می‌برند. ماموران متوکل در کمین این کاروان‌ها بودند تا اموالشان را مصادره کرده و به نزد خلیفه ببرند.^[۶۶] تعدادی از شاگردان امام هادی(ع) که آنان را در زمره محدثان ذکر می‌کنند از مردم قم بودند.^[۶۷] امام هادی(ع) مردم قم را آمرزیده دانسته‌اند بدان جهت که از همان زمان به زیارت امام رضا(ع) می‌رفتند. ^[۶۸][۶۹]

نامه امام حسن عسکری(ع)

نامه امام حسن عسکری(ع) به مردم قم و آوه معروف است، امام در نامه‌ای به مردم این دو شهر خاطر نشان می‌کنند:

خداوند متعال با وجود لطف و عناتیش، با فرستادن پیامبر اسلام(ص) به عنوان مژده بخش و هشداردهنده، بر مردم منت نهاد، و شما را به پذیرش دینش توفیق داد و با هدایتش گرامی داشت، و بذر محبت و دوستی خاندان پیامبر را در قلوب گذشتگان و آیندگان شما در سرزمین اطاعتش کاشت، آنها که از میان شما رفتند به نجات و سعادت رسیدند، و میوه‌های کردار نیک خود را چیدند و به پاداش اعمالشان نایل شدند.

‌ای مردم! همواره اراده و نیت ما، استوار و محکم است، و روان ما به افکار نیک و پاک شما آرام است، و پیوند قرابت بین ما و شما پرتوان است که چنین پیوندی از سفارش‌های گذشتگان ما و شما است.

پیمانی است که بر عهده جوانان ما و پیران شما برقرار است، و همواره با اعتقاد واحد و به هم پیوستگی، محکم هستیم، چرا که خداوند این ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی را بین ما برقرار نموده است، چنان که عالِم (اشاره به امام صادق یا امام باقر علیهما السلام) می‌فرماید:

"اَلْمْؤمِنْ اَخُو الْمْؤمِنِ لِاُمِهِ وُ اَبِیهِ؛ مؤمن برادر پدر و مادری مؤمن است."^[۷۰]

فراز و نشیب در ادوار مختلف تاریخی

پس از فتح قم، حضور اشعریان و حرم حضرت معصومه(ص) قم را پایگاه بزرگ شیعی تبدیل کرد، مردم قم از همان ابتدا با ریاست غیر شیعی بر آنان کنار نمی‌آمدند و دست به قیام می‌زدند این قیام‌ها از همان زمان عباسیان آغاز شد.

قیام‌های مردم قم علیه خلفای عباسی

دو قیام در زمان مامون

• قیام اول: پس از شهادت امام رضا علیه‌السلام مامون به بغداد عزیمت نمود، مردم قم در سال ۲۱۰ از پرداخت خراج به خلیفه عباسی سرباز زندند، و دست به قیام زدند، مامون نیز لشکری به فرماندهی علی بن هشام مروزی فرستاد و پس از خرابی‌ها و کشتارهای زیادی آنان را سرکوب کرد. ^[۷۱]
• قیام دوم: در سال ۲۱۵ دوباره مردم قم دست به شورش زدند و حاکم عباسی را بیرون کردند، مامون پس از فرستادن سپاهی دست به کشتار و زندانی کردن مردم نموده قیام را سرکوب کرد.^[۷۲] حسن بن محمد قمی تاریخ این واقعه را درسال ۲۱۷ق می‌داند.^[۷۳]

قیام در زمان دیگر خلفا

• معتصم:

در اوایل خلافت معتصم مردم قم بار دیگر دست به شورش زده و حاکم شهر را بیرون کردند، معتصم لشکر انبوهی روانه قم کرد، وبسیاری از باغها و خانه‌ها را به آتش کشید، و خسارات زیادی به شهر وارد کرد.^[۷۴]

• معتز:

در زمان این خلیفه دو قیام از سوی قمی‌ها صورت گرفت، یک بار توسط مفلح ترک قیام سرکوب شد و بار دیگر توسط موسی بن بغا، ^[۷۵] ظلم وستم موسی بن بغا به قمی‌ها آنقدر زیاد شد که شکایت به امام حسن عسکری(ع) برده و از ایشان چاره جویی کردند، حضرت دعای نسبتا مفصلی برای مردم قم ارسال کرد تا جهت گشایش در امر مردم آن را در قنوت نماز بخوانند. ^[۷۶]

• مقتدر:

از میان خلفای عباسی مقتدر کار عاقلانه‌ای کرد، وی با فرستادن حسین بن حمدان شیعی، توانست به با قمی‌ها کنار بیاید، ^[۷۷] هنگام ورود حسین بن حمدان، مردم قم از وی استقبال کردند، و گفتند: ما با کسی جنگ می‌کنیم که با مذهب ما مخالف باشد تو با ما هم مذهب هستی، میان ما و تو اختلافی نیست.

• معتضد:

معتضد نیز چون دیگر خلفای پیشین حکمرانان غیر شیعی را به قم فرستاد، این امر باعث مخالفت قمی‌ها شد، و حکمرانان وی را از شهر بیرون کردند، وی ابراهیم بن کلیخ را برای دفع شورش به قم فرستاد، وی عده‌ای را کشت ولی نتوانست قیام را مهار کند، خلیفه از امیر اسماعیل سامانی برای دفع شورش قم کمک خواست، امیر اسماعیل مهارت خاص خود، بدون خونریزی، شورش را خواباند، و یحیی بن اسحاق شیعی را به حکومت گماشت.

مساجد مهم

• مسجد جمکران، این مسجد در شش کیلومتری جنوب شرقی شهر قم (جاده قدیم کاشان-قم). واقع شده است و همواره پذیرای زائرینی از نقاط ایران و سایر کشورهاست.^[۷۸]

• مسجد امام حسن عسکری، این بنا در نزدیکی پل علیخانی واقع شده است، در گذشته مسجد جامع عتیق نام داشته، ^[۷۹] بنای اولیه مسجد طبق روایتی در قرن سوم به دست وکیل امام حسن عسکری(ع)، احمد بن اسحاق اشعری بنا گردیده است، ^[۸۰] این مسجد هم اکنون به همت دفتر آیت الله گلپایگانی، با مساحتی حدود ۲۵۰۰متر در حال توسعه می‌باشد. ^[۸۱]

• مسجد جامع قم، قدمت این مسجد به قرن ششم برمی‌گردد، این مسجد پس از مسجد امام حسن عسکری، قدیمیترین مسجد قم محسوب میشود.^[۸۲] صاحب النقض بنای این مسجد را مربوط به عصر طغرل سلجوقی می‌داند. ^[۸۳]

• مسجد اعظم در سمت غربی آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) به سعی و اهتمام آیت الله بروجردی، در سال ۱۳۷۴ق، احداث گردیده است.^[۸۴]

• مسجد امام حسن مجتبی، این مسجد در مسیر جاده قدیم تهران به قم توسط حاج یدالله رجبیان احداث شده است، قدمت آن به سال ۱۳۸۱ق می‌رسد، مشهور است، بنا به درخواست امام زمان (عج) این مسجد ساخته شده است.^[۸۵]

مدفونین در قم

انتقال اموات به قم و دفن آنان در خاک این شهر، از دیرباز بین شیعیان رواج داشته است. از همین روست که قبر بسیاری از علما و سلاطین و بزرگان در قم قرار گرفته است. این رسم از دوره صفویه رواج زیادی یافت و شاردن در سفرنامه خود به انتقال اجساد از اکناف و اطراف ایران به گورستان بزرگی که سمت چپ مزار حضرت معصومه(س) قرار داشته، اشاره می‌کند.

افزون بر تعداد زیادی از علمای بزرگ شیعه مانند ذکریا بن آدم، علی بن بابویه، محمد بن قولویه، علی بن ابراهیم، قطب راوندی و غیره که در قم مدفونند. جسد برخی از شاهان و سلاطین ایرانی نیز بعد از مرگشان به قم منتقل و در جایی از بنای حرم حضرت معصومه(س) دفن شد:^[۸۶] الگو:ستون-شروع

• شاه عباس دوم صفوی
• شاه صفی
• شاه سلیمان صفوی
• شاه سلطان حسین صفوی
• فتحعلی شاه قاجار
• محمد شاه قاجار
• مهد علیا مادر ناصر الدین شاه

الگو:پایان

پانویس

الگو:پانویس2

منابع

الگو:منابع

• ابن فقیه همدانی، مختصرالبلدان، تصحیح مخیائیل یا دخویه، لیدن، ۱۳۲۰ق.
• ابوالفدا اسماعیل بن محمد، تقویم البلدان، بیروت، دارصادر، افست از چاپ پاریس، ۱۸۴۰م.
• ابودلف مسعربن مهلهل خزرجی، سفرنامه ابی دلف در ایران، تصحیح ولادیمیرمینورسکی، ترجمه سید ابوالفضل طباطبایی، تهران، زوار، ۱۳۵۴.
• ادیب کرمانی، غلامحسین، افضل الملک، ۱۳۶۹، تصحیح مدرسی طباطبایی، وحید، بی‌تا، بی‌جا.
• اصفهانی حمزه بن حسن، سنی ملوک الارض و الانبیا، بیروت، ۱۹۶۱م.
• بلاذری احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نقره، ۱۳۳۷، چاپ اوّل.
• پیروزفر، سهیلا و آجیلیان مافوق، محمد مهدی، خاندان اشعری و تاثیر آن بر سیر تحول مکتب حدیثی قم؛ فصلنامه حدیث پژوهی، شماره۵، بهار و تابستان ۱۳۹۰
• ثعالبی، غرر الاخبار نلئم الفرس، تصحیح اچ.زوتمبرگ، بیروت (افست از چاپ پاریس) ۱۹۸۲م.
• حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تهران، توس، ۱۳۶۱.
• دینوری ابوحنیفه، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره، وزاره الثقافه والارشاد القومی، ۱۹۶۰م.
• رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمدمعین، تهران، علمی وفرهنگی، ۱۳۶۸.
• شهیدی رضا، گزیده تاریخ ایران، تهران، سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی، ۱۳۸۱.
• عرب زاده ابوالفضل، جغرافیای تاریخی قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۳.
• فردوسی ابوالقاسم، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران، انتشارات کتب جیبی، ۱۳۶۸.
• لویی واندنبرگ، باستان شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۸.
• مرعشی ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹.
• مستوفی حمدالله، نزهه القلوب، تحقیق گی لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲.
• ناصر الشریعه محمد حسین، تاریخ قم، مقدمه و تعلیق علی دوانی، قم دارالفکر، ۱۳۵۰.
• یعقوبی احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت دار الصادر.
• ویکی شیعه.

الگو:پایان

پیوند به بیرون

• قم در دو قرن نخست هجرى‏‏‏

↑ بحار، ج۶، ص۲۱۶

↑ بحار، ج۶، ص۲۱۷

↑ تاریخ، قم ص۲۲

↑ دهخدا، ج۱۲، ص۱۸۷۵۰

↑ تاریخ قم ص۲۳

↑ تقویم البلدان ص۴۱۰ ابی الفدا، بیروت، لیدن، ۱۸۴۰

↑ معجم البلدان، ج۴، ص۳۷۹

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶ص۲۱۷

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶ص۲۱۶

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶ص۲۱۲

↑ بحار، ج۶، ص۲۲۸

↑ بحار، ج۶ص۲۱۶

↑ بحار، ج۶ص۲۱۳

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ تاریخ قم، ص۲۲-۲۵

↑ ایران از آغاز تا انجام، ص۷

↑ باستان شناسی ایران باستان، ص۱۲۴

↑ نزهه القلوب، ص۶۷

↑ فتوح البلدان، ص۳۱۹

↑ تاریخ یعقوبی، ج۱ص۱۴۴

↑ تاریخ قم، ص۸۲-۸۹

↑ فتوح البدان، ص۴۳۶

↑ تاریخ یعقوبی، ج۱ص۱۴۴

↑ غرراخبارملک الفرس، ص۷۰۹

↑ الفتوح، ج۱ص۲۸۶-۲۸۸

↑ اخبار الطوال، ص۶۷

↑ مختصر البلدان، ص۲۰۹

↑ سنی ملوک الارض والانبیاء، ص۳۵

↑ تاریخ قم، ص۹۱

↑ شاهنامه جلد۴ص۱۲۸

↑ تاریخ طبرستان و رویان، ص۴

↑ سفرنامه ابودلف، ص۷۱

↑ الانساب، ص۴۶۱

↑ تقویم البدان، ص۴۰۹

↑ معجم البدان، ج۴ص۴۵۱

↑ معجم البلدان، ج۴ص۳۹۷

↑ تاریخ قم ص۲۵۳الی ۲۵۶

↑ جغرافیای تاریخ قم، ۷۸؛ادیب کرمانی، ص۷۳

↑ تاریخ قم، ص۲۷۹

↑ حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص۲۵؛ فتوح البلدان، ص۴۳۹

↑ تاریخ قم، ۲۶۱

↑ تاریخ قم، ۵۶

↑ تاریخ قم، ص۳۸

↑ شعبانی ۱۳۶

↑ تاریخ قم ص۲۷۸

↑ تاریخ قم ص۲۸۴-۲۹۰

↑ تاریخ قم، ص۲۴۶

↑ تاریخ قم، ص۲۱۵

↑ ناصر الشریعه، ص۱۹۵

↑ ناصر الشریعه، ص۱۶۸

↑ کیهان اندیشه، ش۱۵۲ص۱۵۳؛ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص ۲۷۲

↑ پیروزفر و آجیلیان، ص۳۵-۳۶

↑ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱

↑ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱

↑ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱

↑ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱

↑ دایره المعارف تشیع، ج۱۳ص۲۷۱

↑ تاریخ، قم، ناصرالشریعه، ۱۴۶

↑ اعیان الشیعه، ج۲: ۴۱

↑ تاریخ ‏قم، ص۳۵

↑ طبری، ج۱۳ص ۵۷۴۲

↑ تاریخ ‏قم، ص۳۵

↑ کامل، ج۱۲ص ۵۴

↑ فتوح‏البلدان، ص:۳۰۷

↑ نقدالرجال ص۳۳۱

↑ الکامل، ج‏۸، ص:۱۹

↑ مجموعه مقالات، جدوم، ص۲۵۳

↑ تاریخ قم، ۳۷

↑ آثار تاریخی و فرهنگی قم، ۱۶۸

↑ آثار تاریخی و فرهنگی قم، ۱۶۸

↑ مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۴

↑ النقض، ص۱۶۳

↑ مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۴

↑ مجموعه مقالات، ج۲ص ۲۵۳

↑ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، صص۱۸۲-۱۸۶.