اسفراین

شهرستان اسفراین از شهرستانهای استان خراسان شمالی می‌باشد. مرکز آن شهر اسفراین است؛ و صفی‌آباد دیگر شهر آن است. این شهرستان در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۲۳٬۱۴۴ نفر جمعیت داشته‌است.

موقعیت جغرافیایی

اسفراین بین ۵۶ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۷ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۱۷ دقیقه عرض شمالی واقع شده‌است. این شهرستان از جنوب و جنوب غربی با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و از غرب با بجنورد و شیروان همسایه‌است. ارتفاع شهرستان اسفراین از سطح دریا در بلندترین نقاط قله شاه جهان ۳۰۳۲ متر و در پست‌ترین نقطه حدود هزار متر می‌باشد. اسفراین در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می‌پیوندد. مرکز شهرستان اسفراین شهر اسفراین و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۶۰ متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله‌های دیگر کوههای شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادری، خیبران، ارسن، کول، گاوتیغ و قره داش است. ادامه کوههای آلاداغ در قسمت غربی شهرستان اسفراین با نام سالوک معروف است. رشته کوه دیگری که به موازات رودخانه جوین قرار دارد در جهت جنوب شرقی- شمال غربی، بین شهرستان‌های اسفراین و سبزوار امتداد پیدا کرده‌است. ارتفاع این رشته کوه از سطح دریا ۱۳۵۳ متر است و مهم‌ترین آنها کوه تپه سیاه و هرده گچی می‌باشد. با داشتن مجموعه صنعتی اسفراین و کارخانه لوله گستر اسفراین از شهرهای مهم صنعتی شرق ایران می‌باشد. شهرستان اسفراین یکی از شهرهای منطقه سربداران محسوب می‌گردد.

این شهر دارای چندین دانشگاه و دانشکده از جمله دانشگاه پیام نور، دانشگاه آزاد، دانشکده فنی و مهندسی اسفراین و مرکز عالی پزشکی می‌باشد.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان اسفراین
  • دهستان آذری
  • دهستان دامن کوه
  • دهستان زرق آباد
  • دهستان روئین
  • دهستان میلانلو

شهرها: اسفراین

• بخش بام و صفی‌آباد
  • دهستان بام
  • دهستان صفی‌آباد

شهرها: صفی‌آباد

تاریخچه

• الگو:پرچم ساسانیان امپراتوری ساسانیان:
• الگو:پرچم دولت راشدین دولت راشدین:
• الگو:پرچم دولت اموی خلافت امویان:
• خلافت عباسیان:
• امپراتوری سلجوقیان:
• الگو:پرچم دولت ایلخانان ایلخانان مغول:
• الگو:پرچم دولت تیموریان دولت تیموریان:
• الگو:پرچم دولت صفویان دولت صفویان:
• الگو:پرچم دولت قاجارقاجار:
• الگو:پرچم دولت پهلوی پهلوی:
• الگو:پرچم ایران جمهوری اسلامی:

صنعت و معدن

تعداد صنایع موجود شهرستان اسفراین ۵۶ واحد می‌باشد. تعداد معادن دارای پروانه بهره‌برداری شهرستان ۳۰ فقره با ذخیره قطعی ۲۶ میلیون تن می‌باشد. سنگ آهک و گچ از عمده ترین معادن در سطح این شهرستان می‌باشد. از صنایع در دست احداث می‌توان به کارخانه سیمان سفید، پودر لاستیک و CNG اشاره کرد.

مهمترین واحدهای صنعتی شهرستان اسفراین

• مجتمع صنعتی (فولاد) اسفراین (کیلومتر ۱۲ بجنورد)[۱]
• کارخانه لوله گستر اسفراین (کیلومتر ۱۰ بجنورد)[۲]
• تولیدی فولاد کیمیای صبا (شهرک صنعتی اسفراین) [۳]
• آذین فورج (کیلومتر ۵ بجنورد)[۴]
• تعاونی رویان شیمی (رویین)
• تعاونی آرد والسی مطهر (کیلومتر۲۵ سبزوار)
• پست ۴۰۰ کیلوولت اسفراین

پوشش گیاهی

پرونده:پوشش گیاهی بخش کوهستانی شمال روستای زالی.jpg

پوشش گیاهی بخش کوهستانی شمال روستای زالی، ۱۳۹

پرونده:پوشش گیاهی بخش کوهستانی روستای زالی عکس تهیه شده توسط احمد نیک گفتار 1391.JPG

پوشش گیاهی بخش کوهستانی روستای زالی ۱۳۹۱

پرونده:کنگر وحشی تهیه شده توسط احمد نیک گفتار1391.JPG

کنگر وحشی از توع ماده ازپوشش گیاهی بخش کوهستانی روستای زالی ۱۳۹۱

پرونده:نمونه گونهای روستای زالی.jpg

نمونه گونهای روستای زالی۱۳۹۰

پرونده:Varak.jpg

درختچه ورک از پوشش گیاهی روستای زالی، ۱۳۸۶

پرونده:پوشش گیاهی روستای زالی.JPG

پوشش گیاهی روستای زالی، ۱۳۸۹، عکس از: احمد نیک گفتار

پرونده:Ahmad.nikgoftar.JPG

نمونه‌ای ازدرختچه بادامچاهی ازپوشش گیاهی روستای زالی

پرونده:جالوا از پوشش گیاهی روستای زالی، عکس از احمد نیک گفتار.JPG

جالوا ازپوشش گیاهی روستای زالی ۱۳۹۱

پرونده:درخت بادام واقع درروستای زالی تهیه شده توسط احمد نیک گفتار1391.JPG

درخت بادام ازپوشش گیاهی روستای زالی ۱۳۹۱

پوش گیاهی اسفراین در شهرستان اسفراین دو نوع پوشش گیاهی طبیعی قابل تشخیص است.

الف- جنگلها و مراتع: براساس آمار ادارة کشاورزی اسفراین سطح جنگلها و مراتع این شهرستان حدود ۰۰۰/۴۵۰ هکتار می‌باشد که نسبت به کل اراضی زراعی تحت آیش و کشتهای مختلف و باغات که حدود ۷۵۰۰۰ هکتار است رقم قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد. در این جنگلها که در ارتفاعات شمالی و شمالی شرقی قرار دارند، درختان و درخچه‌هایی مانند پسته، انار، سماق، زبان گنجشک، انجیر، زالزالک، ارغوان، ذغال‌اخته، گلابی وحشی، سنجد وحشی (در دره‌ها) و غیره را می‌توان نام برد.

در ارتفاعات ساری‌گل، سالوک، شاه‌جهان جنگلهای پراکنده‌ای از درخت ارس نیز وجود دارد که در حقیقت نمی‌توان به آنها جنگل اطلاق کرد. این درختان توسط ادارة محیط زیست شهرستان اسفراین حفاظت می‌شود.

قسمتی از مراتع شهرستان اسفراین مراتع مشجر هستند. یعنی مراتع و جنگلهای تنک در کنار هم قرار دارند. ۶۰ درصد مراتع حوضة استحفاظی ادراة جنگلبانی اسفراین که بیشتر در ارتفاعات مشرف به شهرستان بجنورد و شیروان هستند مراتع ییلاقی می‌باشند که به سه دسته تقسیم می‌شوند.

۱- مراتع درجه ۱، ۱۰ درصد

۲- مراتع درجه ۲، ۳۰ درصد

۳- مراتع درجه ۳، ۶۰ درصد

۴۰ درصد بقیة مراتع که در جنوب و جنوب غربی شهرستان پراکنده‌اند مراتع قشلاقی هستند. ۸۰ تا ۸۵ درصد مراتع قشلاقی درجه ۳ و ۱۵ درصد بقیه جز مراتع درجه ۲ هستند.

متأسفانه به علت چرای بی‌رویه دامها مراتع در حال تخریب هستند و از وسعت آنها کاسته می‌شود.

ب- گیاهان وبوته‌ها و درخچه‌های پراکنده: این نوع پوشش گیاهی نیز شامل دو قسمت است.

۱- منطقة شمال و شمال‌شرقی که کوهستانی هستند و گیاهان موجود بیشتر شامل گونه‌هایی از قبیل انواع گون، قیاق، پیاز کوهی، فرز، درمنه، خارشتر، بارهنگ، ورک، اسپند، پونه، قارچ، زرشک معمولی است و به آن زرک می‌گویند)، قسنی، استادقدوس، قرپچ (که قبلاً به عنوان ماده‌ای برای شستشو استفاده می‌شده‌است)، نخود دحشی، بومادران و…. است.

نوعی گون به نام Astragalus siliquosus در شیب شمالی کوه‌شاه‌جهان از طرف روستای در پرچین در ارتفاعات ۲۵۰۰- ۱۷۰۰ متر مشاهده می‌شود.[۳] گون از نظر اقتصادی حایز اهمیت خاصی است و همه ساله مقدار قابل توجهی کتیرا ازآن به دست می‌آید.

۲- منطقة جنوب و جنوب غربی که شامل تپه ماهور و تپه‌های نسبتاً مرتفع هستند. گیاهان موجود در این منطقه شامل گونه‌هایی مثل، درمنه، تلخه‌بیان، خار زرد و خاربادبر، بومادران، سالیکورنیا و سالسولا، اسپند، درمنه دشتی، بادبرو … می‌باشد.

قسمتهایی از مراتع شمالی از جمله اطراف روستای سارمران و ارتفاعات شاه‌جهان به دلیل وجود شکار فراوان از زمان رژیم گذشته حفاظت شده اعلام شده‌است.

حیات وحش اسفراین

شهرستان اسفراین به دلیل موقعیت جغرافیایی و وجود مراتع و جنگلهای پراکنده زیستگاه مناسبی برای حیوانات وحشی است. عمده‌ترین آنها عبارتنداز:

شغال، گورکن و خرگوش که بیشتر در دشتها دیده می‌شوند.

- آهو، روباه، گرگ، خوک، که هم در دشتها و هم در ارتفاعات زندگی می‌کنند.

- قوچ و میش وحشی، بزکوهی، سمور، گربه وحشی، پلنگ، تشی و کفتار که بیشتر در ارتفاعات به ویژه ارتفاعات سالوک زندگی می‌کنند. همة این حیوانات تحت حفاظت ادارة محیط زیست اسفراین هستند.

علاوه برحیوانات فوق، انواع مختلف مار از جمله افعی و کبری، انواع پرندگان همچون، جغد، چوب پا، بوف، سبزقبا، زاغی، کبک، تیهو، زنبورخور، قرقاول، پرستو، لاشخور، انواع گنجشک، انواع بلبل، بلدرچین، سینه سرخ، و غیره نیز در اسفراین وجو دارند.

حیواناتی مثل خوک و گرگ همه ساله خسارات زیادی به دامداران و کشاورزان وارد می‌آورند.

منابع آب اسفراین

پرونده:رودخانه نهاجرد.jpg

200px

به طور کلی منابع آب تامین کنندة آبهای ناحیة اسفراین بارندگی است و به ویژه ازط ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات آلاداغ و شاه جهان ناشی می‌شود. با توجه به ویژگی بارشها، آبهای جاری غالباً به صورت سیلابهای فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند. شبکه‌های دایمی به قسمتهای شمالی ذدشت محدود می‌شود و فقط رودخانه‌های بیدواز و روئین دارای جریان همیشگی هستند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آندر خلل و فج و شکستگیهای تشکیلات زمین‌شناسی سفره آبهای زیر زمینی را تغذیه می‌کند.

الف- آبهای سطحی: در ناحیة اسفراین جریانهای سطحی از گذشته‌های دور دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و از آنها بهره‌برداری می‌شده‌است. حمدالله مستوفی در نزهته‌القلوب می‌نویسد: اسفراین از اقلیم چهارم است …. و هوایش معتدل است. اما چون آب از رودخانه که در پای قلعه‌است می‌آید و آنجا درخت جوز بسیار است ناسازگار می‌باشد.

سدسازی و استفاده از آن برای مهار آب‌های سطحی نیز معمول بوده‌است. سد مهار که احتمالاً مربوط به دورة ساسانیان است و بعدها توسط خواجه نجم‌الدین علوی حسینی فرزند خواجه کمال‌الدین فرزند خواجه غیاث الدین از عرفای اواسط دورة تیموری تعمیر و مرمت شد، از آن جمله‌است. آب این سد به زراعت روستاهای اطراف برده می‌شد. روستاهایی که در مسیر آن بوده عبارت است از گورپان، ادکان، و آبادیهای کنونی کلاته سنجر، ابرتپه که امروز (ابری تپه) گویند، کمند که ویرانه شده، کلاته علی خان، کلاته قاسم خان، گمهای اسحق و گورپان و زمان آباد و چهل دختر در حوضة آن است. آثار و ابنیة نزدیک سد در زیر توده­های خاک کلاته سنجر شاهدی است برقدمت منطقه و یادگار روزگارانی که آن جا آبادان بوده‌است در حال حاضر نیز از آب‌های سطحی به ویژه در شهر اسفراین حداکثر استفاده به عمل می‌آید و به واسطة وفور منابع آب شبکة آبیاری یافته‌است. وجود نهرهای فرطان، کشتان، برج، حصاری، کوشکی که از رودخانة بیدواز منشعب می‌شوند و اراضی شهر اسفراین و اطراف آن را آبیاری می‌کنند دلیل این مدعی است. رودخانة قره سوکه در حقیقت زهکش دشت است اصلی‌ترین رودخانة اسفراین است که از ارتفاعات قوچ‌خار و دشت صفی آباد واقع در جنوب شرق حوضه آغاز و از جنوب شرق در جهت شمال غرب جریان می‌یابد. شاخة اصلی رودخانه در ایام غیر سیلابی به علت عدم رسیدن آب شاخه‌های فرعی خشک و در قسمتهایی به علت زهکشی دشت آبدار می‌شود. آب این رودخانه به طورکلی شور و غیرقابل استفاده از نظر شرب و کشاورزی است. مهمترین شاخه‌های فرعی رودخانة قره سو از ارتفاعات رشته کوههای آلاداغ (حد شرق، شمال و غرب) حوضة آبریز رودخانة قره سو سرچشمه می‌گیرند. این رودخانه‌ها همانطوری که در شکل زیر به شماتیک نشان داده شده از شرق به غرب عبارتند ازرودخانه‌های گرماب، سرخ‌آب، کال ولایت، بیدواز، روئین، سنخواست، جاجرم [۳]که همگی در قسمت شمالی رودخانه هستند. کیفیت آب بیشتر این سرشاخه‌ها برای شرب و کشاورزی مناسب است.

آب‌های سطحی اسفراین اکثراً در روستاهای درة شمال به مصرف می‌رسد و قسمت کمی از آنها به دشت می‌رسد که به علت نفوذ و مصرف زیاد بلافاصله تمام می‌شود. فقط در ایام سیلابی رودخانه‌هایی که از ارتفاعات بلند آلاداغ (شاه‌جهان) سرچشمه می‌گیرند آب زیادی دارند و قسمتی از آب آنها ضمن تغذیه دشت اسفراین از طریق رودخانة قره سو به کویر خارتوران و کویر مرکزی می‌ریزند. امکان بهره‌برداری بیشتراز آب‌های سطحی با احداث سد و مهار آب امکان‌پذیر است. شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان توسط مهندسین مشاور طوس آب مطالعات احداث سد بر روی رودخانة بیدواز را شروع نموده‌است. ب- آب‌های زیرزمینی: از آب‌های زیرزمینی به ویژه چشمه و قنات نیز از گذشته‌های در ناحیه اسفراین بهره‌برداری می‌شده‌است. حمدالله مستوفی در این باره می‌نویسد: «ولایت و توابع آن (اسفراین) قنوات دارد و همة محصو ل است از انگور و میوه داشته باشد.» با توجه به اینکه قسمت عمده‌ای از آب‌های رودخانه‌ها در روستاهای شمالی ناحیه و ارتفاعات مصرف می‌شده‌است، ساکنان دشت ناگزیر بودند که به فکر استفاده از آب‌های زیرزمینی باشد. در سالهای اخیر علاوه بر استفاده از قنات و چشمه، حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق نیز به منظور بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی توسعه فراوانی یافته‌است. اولین چاه عمیق در سال ۱۳۰۱ حفر شده‌است و تا سال ۱۳۴۸ کلاً ۶ حلقه چاه حفر شده و از سال ۱۳۵۰ به بعد تعداد چاهها بیشتر شده‌است و تا سال ۱۳۷۱ کلاً ۴۱۶ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در دشت اسفراین – صفی آباد حفر شده‌است. منبع عمده تغذیه آب‌های زیرزمینی دشت اسفراین، رودخانه‌های بیدواز و روئین هستند، روند جریان آب زیرزمینی تابعی از بسیاری عوامل از جمله شیب زمین است. بدین لحاظ عموماً جهت جریان آب زیرزمینی از شرق به غرب است کیفیت آب زیرزمینی دشت اسفراین خوب است و فقط سختی آن بالا است و فقط چاههای داخل شهر به دلیل دفع مستقیم فاضلاب در معرض آلودگی قرار گرفته‌اند.

منابع آب زیرزمینی اسفراین، اولین بار در سال ۱۳۴۵ مورد مطالعه شناسایی قرار گرفته‌است. در این سال از ۲۸ حلقه چاه [۷]، ۹۸ رشته قنات و ۲۳ دهنه چشمه آمار برداری شده که کل تخلیه سالانه ۱۰۵ میلیون متر مکعب گزارش شده‌است.

رودخانه‌ها

رودخانه کال نهاجرد، حوزه این رودخانه ۶۲ کیلومتر مربع و دارای رژیم سیلابی است. جریان عادی این رودخانه۵٪ متر مکعب در ثانیه برآورد گردیده‌است. این رودخانه نیز از کوههای شاه حسن سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستای بانی در و زالی در روستای دستجرد به کال ولایت می‌پیوندد نام اصلی این رودخانه درگذشته نهامود بوده که به مرور زمان به نهاجرد تغییر نام داده‌است و امروزه در روستاهای اطراف به نام کال داشخانه نیز شناخته می‌شود.

آثار باستانی شهرستان اسفراین

آثار باستانی مربوط عصر مس و سنگ

مهمترین آثاری که مربوط به مس و سنگ می‌باشد به شرح ذیل می‌باشد:

۳-تپه نقیمنگ استو

آثار باستانی مربوط دوره تاریخی

۱-تپه قلعه کهنه تجری

پرونده:خمره سفالی قلعه کهنه تجری علیا.JPG

شواهدی از خمره سفالی جهت نگهداری آزوقه، محل کشف تپه قلعه کهنه تجری علیا، ۱۳۹۰

پرونده:خراس سنگی مکشوفه از تجری علیا واقع در روستای زالی از ولایت ارغیان.JPG

شواهدی از خراس سنگی که گویای تهیه نان توسط ساکنین تپه قلعه کهنه تجری درعصر آهن می‌باشد، ۱۳۹۰

....

۲-محوطه دورد برج.

۳-تپه قاراقول..

آثار باستانی مربوط به دوره اسلامی

۱-محوطه داشخانه..

آرامگاهها

مقبره بابا قدرت

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۰۵۲ موقعیت: شهرستان اسفراین، بین روستای نصرآباد و بابا قدرت بنای مقبره باباقدرت از آثار تاریخی ارزشمند شهرستان اسفراین به شمار می‌رود که تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست، ولی اغلب آن را به دورهٔ صفوی نسبت می‌دهند. برجسته-ترین ویژگی این اثر تلفیق معماری دستکند و افزوده‌است. بنای مقبره در دل تپه‌ای حفر شده و متشکل از یک دالان دستکند به طول حدود ۴۰ متر و یک اتاق گنبددار در انتهای دالان است که در آن قبری وجود دارد. به اعتقاد مردم و اهالی روستاهای مجاور این مکان مرقد یکی از نوادگان امام محمد تقی (ع) به نام بابا حسین، معروف به بابا قدرت است.

آرامگاه رشید الدین محمد بیدوازی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۲۱۹۲ موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای بیدوار آرامگاه رشید الدین محمد بیدوازی از یادمانهای دورهٔ ایلخانی در شهرستان اسفراین است. پلان این آرامگاه از نوع هشت ضلعی گنبددار است و در قسمت فوقانی دیوارها، در نمای داخلی، دو ردیف کتیبهٔ گچبری به خط ثلث بر متن لاجوردی نقش شده‌است. در قسمتی از کتیبهٔ ردیف اول در ضلع شرقی، صاحب آرامگاه، نوادهٔ شیخ همام و نبیره شیخ احمد غزالی صاحب تبار معرفی شده و کتیبه ردیف دوم شامل ده آیهٔ آغازین سوره فتح است. مصالح اصلی این بنا را قلوه سنگ، ملات گچ و آهک تشکیل داده و احتمالاً در دوره صفویه قسمتهای بالایی گنبد با آجر تعمیر و بوسیله کلاف چوبی مستحکم شده‌است.

آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۵۰ موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای باغشجرد آرامگاه باغشجرد یکی دیگر از بقاع متبرکهٔ شهرستان اسفراین است که احتمالاً دورهٔ صفوی بنا شده‌است. پلان بنا بصورت مربع شکل است و چهار ورودی در جهات اصلی داشته که فعلاً فقط ورودی شرقی باز است و سایر ورودی‌ها به شکل تاقنما درآمده‌اند. در نمای داخلی، بر حاشیهٔ ورودی‌ها و در حد فاصل تاقچه‌ها نقوش گیاهی و ترنج‌های هندسی نقش شده و در قسمت افریز کتیبه‌های قرآنی و بر جرز ورودی ادعیه به رنگ سفید در متن لاجوردی دیده می‌شود.

آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی (دهنه شیرین)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۱۵۱ موقعیت: شهرستان اسفراین، روستای دهنهٔ شیرین بقعه امامزاده حمزه بن موسی از آثار مذهبی-تاریخی دورهٔ صفوی در شهرستان اسفراین است. طرح کلی پلان بنا مربع شکل است که بوسیله سه کنج در گوشه‌ها فضای مناسب برای استقرار گنبد بر فراز آن فراهم شده‌است. در ضلع جنوبی بنا ایوان کاشیکاری شده‌ای وجود دارد. نمای داخلی آرامگاه با نقوش گیاهی و کتیبه‌های قرآنی و ادعیه به خط ثلث تزیین شده‌است. اغلب نقوش و کتیبه‌ها متعلق به دوران قاجار است.

آسیاب‌ها

آسیاب آبی بام

پرونده:دورنمایی از آسیاب آبی روستای بام 1392.JPG

دورنمایی از آسیاب آبی روستای بام که بخش زیادی از آن توسط سیلاب فرو ریخته که توسط شوراهای روستای بام و میراث فرهنگی شهرستان اسفراین درشرف بازسازی می‌باشد

پرونده:آسیاب آبی.JPG

بقایایی از تنوره آسیاب آبی روستای بام

آسیاب آبی یا آسیا اووی دستگاهی بوده‌است که برای خرد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد وجود داشته‌است و با استفاده از تکنیک سرعت آب و یا فشار آب کار می‌کرده‌است در ایران تقریباً در هر شهر و روستائی در قدیم آسیاب آبی وجود داشته‌است و قدمت این آسیاب‌ها را به سلسله پادشاهی ساسانیان نسبت می‌دهند در یکی از دوران‌های پر رونق روستای بام و زمانی که روستای بام بسبب موقعیتهای اجتماعی و کشاورزی (اقتصادی) که داشت، مورد توجه سایر روستاها بود یکی از دلایل توجه به روستای بام وجود آسیاب‌های آبی بود. زمان دقیق ساخت آسیاب‌های آبی دقیقاً مشخص نیست، اما زمان زوال و ازبین رفتن انها تقریباً مشخص است که در ادامه بدان اشاره می‌نمائیم. چگونگی پیدایش، ساخت و نحوه کار این آسیاب‌ها می‌تواند مورد توجه باشد. تعداد ۵ آسیاب آبی در روستای بام وجود داشت که ضمن اینکه این آسیاب‌ها در نقاط مختلف بام پراکنده بودند اما دو ویژگی مشترک داشتند اول آنکه اکثر انها در مسیر جوی بام (که دارای آب فراوانی بوده‌است) قرار داشتند که از لحاظ موقعیت مکانی، یکی در بالای روستا (معروف به یوخارکو درمن (آسیاب بالا)) متعلق به حاج سید رضا هاشمی، اول جاده خرق- بام قرار داشت و یکی در تپه سرخ (معروف به سرخ درمن) متعلق به حاج الله وردی راوخی در مسیر سمت چپ بام به راوخ و دیگری در مسیر منتهی به نظر گاه مسیر منتهی به دوقوز دره(۹ کوه) از سمت گونی باغ) متعلق به حاج اسماعیل اسحاق و دیگری در قارشی معروف به درمن اقای سروری (معروف به کافرها) و اخرین آسیاب نیز در انتهای روستا اول راه سوملا (معروف به تای که درمن (آسیاب پائین))که متعلق به حاج غلام حسین بگی و سپس فرزندان ایشان کربلائی حسین بگی –حاج حسن بگی – رمضانعلی بگی – حاج یحیی بگی بوده‌است. دوم اینکه این آسیاب‌ها برای حمل و نقل بهتر گندمها و همچنین ارد تولید شده در مسیر راهها قرار داشتندکه همین طور که پیداست سه آسیاب از ۵ آسیاب در راههای اصلی قرار داشتند شاید این سوال پیش اید که علت وجود این تعداد آسیاب چه لزومی داشته است؟ پاسخ این سوال روشن است ان زمان روستای بام دارای موقعیت خاصی از لحاظ جمعیت و میزان زمینهای زیر کشت گندم و جو و همچنین آب فراوان و جاری دو رودخانه اصلی روستای بام بوده‌است این عوامل موجب شده بود که روستای بام علاوه بر مرکزیتی که نسبت به سایر روستاها داشته جهت تامین نیاز خود و همچنین سایر روستاهای دیگر لزوماً آسیاب‌های متعددی داشته باشد. در حال حاضر از این آسیاب‌های آبی بقایائی بجا مانده که بهترین ان در انتهای روستا و در تلاقی کال و مسیر معروف به سوملا قرار دارد (آسیاب پائین)

شیوه کار آسیاب‌های آبی

طرز کار این آسیاب‌ها اینطور بوده که در مسیر جریان آب منزلی را با ارتفاع بیشتر از معمول سایر منازل بنا می‌کردند که محل انبار گندم و لوازم آسیاب بوده در نزدیک این منزل معمولاً بند آب قرار داشته که آب را در ان جمع اوری می‌کردند (کار یک مخزن بزرگ را انجام می‌داده‌است) عمده ترین قسمت آسیاب تنوره عمودی آن است که به صورت مخروطی ناقص و وارونه طراحی و ساخته می‌شده‌است، به گونه‌ای که آب ذخیره شده در آن ز سوراخی کوچک با فشار پره‌های آسیاب را به حرکت در می‌آورد. (چندین قطعه سنگ مدور (حدود ۲۰ قطعه) به قطر تقریبی۸۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر که درون ان به میزان ۲۰ سانتی‌متر سوراخ شده‌است را از بالای خانه ساخته شده به سمت پائین روی هم گذاشته که آب از درون این سنگها با فشار به پائین هدایت شده) در زیر این سنگها (تنوره مخروطی شکل) که آب از درون ان با فشار خارج می‌شده یک پره چوبی قرار داشته که با برخورد پر فشار آب ازانتهای مخروط (انتهای قیف) با ان به حرکت در می‌اید چرخش این پره چوبی باعث ذخیره شدن نیرو در ان می‌گردد و این نیرو به وسیله یک میله که دو سر ان چرخ دنده قرار داشته به دو سنگ اصلی آسیاب که توضیحات این سنگ در ادامه خواهد امد منتقل شده و باعث چرخش سنگ بالائی آسیاب می‌گردد در کنار این دو سنگ مخزن گندم قرار دارد که گندم از انجا به داخل سوراخی که در وسط سنگ بالائی آسیاب تعبیه شده وارد می‌گردد و این گندمها در بین سنگهای آسیاب قرار گرفته و موجب خرد شدن و با دوران سنگ آسیاب نهایتاً تبدیل به ارد می‌گردند. مسئول تحویل بار گندم و جو فردی به نام کوالانچی بوده‌است که علاوه بر مسئولیت قبلی مسئولیت ارد کردن گندم‌ها را نیز داشته استبزرگترین آسیاب همین آسیابی بوده که در انتهای روستا قرار داشته و در هر شبانه روز توان آسیاب ۱۲ خرکی بار معادل ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلو را داشته‌است شروع فعالیت این آسیاب‌ها معمولاً از اول میزان (پائیز) تا یکماه بعد از عید (اوایل اردیبهشت) بوده و علت ان هم بخاطر این موضوع بوده که در این مدت کشاورزان محصول خود را جمع اوری کرده و گندمهای خود را جهت تهیه ارد به آسیاب‌ها می‌سپردند. اوج کاری آسیاب‌ها در فصل پائیز به حدی بوده‌است که آسیاب‌های روستا نیز در برخی مواقع قادر به پاسخگوئی به برخی اهالی روستا که دیرتر گندم و جو خود را برداشت کرده بودند نمی‌شد (چرا که باید در انتظار طولانی برای تهیه ارد خود می‌ماندند) و آنها مجبور بودند برای تهیه آرد خود به روستای خرق (که در تمام فصول سال آسیاب‌هایش دائماً بعلت وجود آب فراوان فعال بودند) مراجعه و یک شبانه روز در انجا اقامت کنند تا گندم خود را ارد کنند. میزان دستمزدی که کشاورزان به آسیابان پرداخت می‌کردند از هر ۱۰۰کیلو گندم چهار و نیم کیلو ارد بوده‌است. از طرفی در این مدت (پائیز تا یک ماه بعد از عید) کشاورزان جهت آبیاری مزارع خود به آب کمتری نیاز داشتند و بعلت بارشهای پائیزی رودخانه روستا سرشار از آبهای روان بوده و اصطلاحاً زمان پر آبی روستا بوده‌است اما در سایر فصول (بهار و تابستان) نیز این آسیاب‌ها تعطیل نمی‌شدند این آسیاب‌ها با تغییراتی که در قطعات اسیاب خود می‌دادند از جمله جابجائی دو سنگ کوچکتر با دو قطعه سنگ اصلی (که گندمها در درون ان ریخته می‌شده و عمل آسیاب رو انجام میداده‌اند) موجبات فعال ماندن این آسیاب‌ها را فراهم می‌نمودند این مر بیشتر بدین علت انجام می‌شد که اولاً اسیاب در مواقع کم آبی با فشار آب کمتر نیز فعال باشد و نیاز به آب پر فشار نداشته باشد و از طرفی فعال ماندن این اسیاب موجب مراجعه اهالی روستا و سایر روستاها و نهایتاً درامد بیشتر به انان نیز می‌شد.

معدن و روش ساخت قطعات

ساخت و تهیه قطعات این آسیاب‌ها توسط خود اهالی روستا انجام می‌پذیرفته سنگهای آسیاب را از محل شاوی پشت کوه قارا قوزی (کوه سیاه) که دارای سنگهای سفت و محکمی می‌باشد می‌اوردند. بدین ترتیب که ابتدا با یک میله اهنی به نام بایرام که زائده‌ای نیز بر سرش داشته سوراخی با عمق ۴۰ سانتی‌متر حفر و سنگریزه‌های داخل سوراخ را با زائده‌ای که بر سر ان میله اهنی بوده بیرون می‌کشیدند و سپس باروت داخل ان می‌ریختند و با سمبه آن را فشار داده تا خوب باروت‌ها فشرده شده بعد از انکه سوراخ خوب پر شده با چاشنی و فیتله‌ای که کار می‌گذاشتند موجبات انفجار را بوجود اورده، قطعات سنگ از کوه جدا شده و سپس زائده‌های آن را جدا می‌کردند و با تعدادی گاو قوی با گاری انرا به روستا منتقل و انرا تراش می‌دادند اندازه قطر سنک‌های اصلی آسیاب ۷ وجب بوده (که در اصطلاح روستا بدان ۷ پنجه می‌گویند) که حدوداً معادل ۱۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع انها حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر می‌باشد. تراش این سنگ (دو قطعه سنگ اصلی آسیاب که به سنگ زیرین و زبرین مشهور است) معمولاً یکسال طول می‌کشید و تراش سایر سنگها که کوچکتر بوده‌اند و داخل انرا می‌بایست برای ورود و خروج اب (تنوره عمودی)، سوراخ می‌کردند زمان کمتری نیاز داشته‌است. با اختراع دستگاه بخار و همچنین جایگزین کردن سوخت فسیلی از جمله گازوئیل و پدید امدن نیروی محرکه جدید به جای اب، و به دنبال ان صنعتی شدن ابزار و دستگاهای سنتی، آسیاب‌ها نیز از غافله صنعتی شدن عقب نمانده و به روستای ما هم سرک کشیدند

آسیاب آبی روستای جهان

این آسیاب حدود ۴ کیلومتری شمال روستای جهان قرار دارد که بخش اعظمی از ان توسط سودجویان تخریب شده که نیاز به ثبت ملی می‌طلبد.

مشاهیر، رجال و نویسندگان

• ابوالعباس اسفراینی: وزیر دوره سامانی
• شیخ آذری: شاعر و عارف اواخر دوره تیموری
• احمد نیک گفتار: سکه شناس، نویسنده، پژوهشگر و سفال شناس اسلامی

گویش

در این شهرستان ۱۴ درصد مردم اسفراین و مردم روستاهای روئین، ارکان، کسرق، بیدواز، نیش‌کیش، گنجدان، کوران و قلعه‌نو به گویش بومی فارسی منطقه که به تاتی معروف است سخن می‌گویند.

کتابهای منتشر شده در مورد اسفراین

یکی از کتابهای منتشر شده که در آن اسفراین را مورد مطالعه و پژوهش قرارداده کتاب معرفی و شناسایی سکه‌های ضرب اسفراین نوشته احمد نیک گفتار است

جاذبه‌های گردشگری

پارک ملی ساریگل: منطقه ساریگل با وسعتی معادل ۲۸۰۰۰ هکتار در شرق شهرستان اسفراین واقع شده‌است. این پارک در فاصلهٔ ۸ کیلومتری اسفراین و ۹۰ کیلومتری مرکز استان قرار گرفته‌است. پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ ساریگل با توجه به ناهمواری و منابع آب نسبتاً فراوان، به‌ویژه در خانوادهٔ پرندگان، تنوع جانوری قابل توجهی دارد. پستانداران این زیست-بوم نیز اگر چه جزو گونه‌های استثنائی محسوب نمی‌شوند، اما تنوع نسبتاً خوبی دارند. از جمله مهمترین پستانداران و پرندگان ساریگل می‌توان به پلنگ، کفتار، گرگ، روباه، گربه وحشی، قوچ اورال، بز، آهو و کبک اشاره کرد. همچنین این منطقه حفاظت شده با بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی از تنوع خوبی برخوردار است که قسمت عمده گیاهان منطقه را گونه‌های گلدار تشکیل می‌دهد.

-پارک ملی سالوک: پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ سالوک با وسعتی حدود ۱۷۰۰۰ هکتار در شمال غربی شهرستان اسفراین قرار گرفته و فاصله آن تا مرکز استان خراسان شمالی ۳۰ کیلومتر است. پارک ملی و منطقه حفاظت شدهٔ سالوک تنوع جانوری خوبی دارد و یکی از مهمترین مناطق حفاظت شده ایران از نظر زندگی جانوری است. شرایط توپوگرافی دشتی-کوهستانی منطقه باعث شده‌است که این منطقه یکی از متنوع ترین زیستگاه‌های گونه‌های وحشی ایران به شمار آید. قسمت شمالی پارک سالوک کوهستانی و زیست بوم حیوانات گوناگون کوه‌زی و قسمت جنوبی آن نیز مناسب زیست حیوانات دشت‌زی است. همچنین در کف دره‌های این پارک گونه‌های درختی و درختچه‌ای مانند زرشک، بید، انجیر و گردو و در مناطق مرتفع گونه‌های ارس بصورت پراکنده و انبوه دیده می‌شود.

روستاها به تفکیک دهستان

روستاهای بخش مرکزی

1- شور بالا 2-خوش 3-سارمران 4-چهار برج 5-توی 6-زاری 7-کسرق

روستاهای بخش بام و صفی‌آباد

۱- روستای زالی ۲- اردین ۳- دستجرد ۴- قریه بکرآباد ۵- قریه کاریزدر ۶- جهان ۷- چهارمست ۸- آقج ۹- بیش اباد ۱۰- نوده بام ۱۱- قارضی ۱۲- کلاته بام ۱۳- آق قلعه ۱۴- قوچقر ۱۵- عیسی باغ ۱۶- کوشکندر(اسفراین) ۱۷- تارخه ۱۸-غوزه زن ۱۹- عنبراباد ۲- فتح اباد ۲۱-بام ۲۲- باباقدرت ۲۳- دهنه اجاق۲۴(گسک)

منابع

• دفتر برنامه ریزی، آمار و فناوری اطلاعات فرمانداری شهرستان اسفراین -
• پایگاه خبری تحلیلی اسفراین نیوز
• http://esfarayennews.ir
• الگو:یادکرد
• الگو:یادکرد
• الگو:یادکرد
• الگو:یادکرد
• الگو:یادکرد
• الگو:یادکرد

الگو:شهرستان اسفراین