در حال ویرایش طخارستان
هشدار: شما وارد نشدهاید. نشانی آیپی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایشهایتان به نام کاربریتان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.
این ویرایش را میتوان خنثی کرد.
لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که میخواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثیسازی ویرایش را به پایان ببرید.
نسخهٔ فعلی | متن شما | ||
سطر ۱: | سطر ۱: | ||
+ | :{{دیگر کاربردها|بلخ}} | ||
+ | |||
+ | [[پرونده:BactriaMap.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|<center>شهرهای باستانی باختر</center>]] | ||
+ | |||
'''باختر''' ([[اوستایی]]: ''باخذی''؛ [[پارسی باستان]]: ''باختریش''؛ [[یونانی|یونانی باستان]]: ''باکتریانه'' Βακτριανή؛ [[لاتین]]: ''باکتریانا'' Bactriana یا بطور سادهتر ''باکتریا'' Bactria) یا در زمان متأخرتر '''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمین باستانی وسیعی که قسمتهای وسیعی از مناطق شرقی ایران باستان را دربر میگرفت. باختر از شمال با سرزمین [[سغد|سُغد]] و [[آمودریا]] و از مشرق با [[چین]] و از جنوب با [[هندوستان]] و [[هندوکش|رشتهکوه هندوکش]] محدود بودهاست.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/bactria P. Leriche, F. Grenet, 1988, ''Bactria'', Encyclopaedia Iranica.]</ref> پایتخت آن ''[[بلخ|شهر باختر]]'' {{به یونانی|Βάκτρα باکترا}} یا ''زاریاسپا'' (Zariaspa) بوده که اکنون [[بلخ]] میگویند و امروزه شهری کوچکی است در [[ولایت بلخ]] (به مرکزیت [[مزار شریف]]) در شمال [[افغانستان]] امروزی.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/balk-town-and-province X. de Planhol, C. E. Bosworth, V. Fourniau, D. Balland, F. Grenet, 1988, ''BALḴ'', Encyclopaedia Iranica.]</ref> | '''باختر''' ([[اوستایی]]: ''باخذی''؛ [[پارسی باستان]]: ''باختریش''؛ [[یونانی|یونانی باستان]]: ''باکتریانه'' Βακτριανή؛ [[لاتین]]: ''باکتریانا'' Bactriana یا بطور سادهتر ''باکتریا'' Bactria) یا در زمان متأخرتر '''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمین باستانی وسیعی که قسمتهای وسیعی از مناطق شرقی ایران باستان را دربر میگرفت. باختر از شمال با سرزمین [[سغد|سُغد]] و [[آمودریا]] و از مشرق با [[چین]] و از جنوب با [[هندوستان]] و [[هندوکش|رشتهکوه هندوکش]] محدود بودهاست.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/bactria P. Leriche, F. Grenet, 1988, ''Bactria'', Encyclopaedia Iranica.]</ref> پایتخت آن ''[[بلخ|شهر باختر]]'' {{به یونانی|Βάκτρα باکترا}} یا ''زاریاسپا'' (Zariaspa) بوده که اکنون [[بلخ]] میگویند و امروزه شهری کوچکی است در [[ولایت بلخ]] (به مرکزیت [[مزار شریف]]) در شمال [[افغانستان]] امروزی.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/balk-town-and-province X. de Planhol, C. E. Bosworth, V. Fourniau, D. Balland, F. Grenet, 1988, ''BALḴ'', Encyclopaedia Iranica.]</ref> | ||
سطر ۷: | سطر ۱۱: | ||
== تاریخچه == | == تاریخچه == | ||
+ | [[پرونده:Map achaemenid empire en.png|چپ|300px|بندانگشتی|<center>باختر در دورهٔ [[داریوش یکم]] هخامنشی یکی از [[ساتراپی|ساتراپیهای]] [[هخامنشیان]] بود.</center>]] | ||
+ | |||
باختر مرکز و آغازگر زبان [[اوستایی]] و دین [[زرتشتی]] بود. بیشتر خاورشناسان محل فعالیت [[زرتشت]] را باختر (باخدی) میدانند. | باختر مرکز و آغازگر زبان [[اوستایی]] و دین [[زرتشتی]] بود. بیشتر خاورشناسان محل فعالیت [[زرتشت]] را باختر (باخدی) میدانند. | ||
در اوستا با واژگان ساده، از زندگی بدون تکلف و آرایش [[جمشید|یما]] (جمشید) پادشاه سخن رانده شدهاست. نام پادشاهان آریایی که بنیان گذار برابری، حکمروایی و اداره بودند به پیشدادیان باختر نیز معروف است. در سرودهای [[ریگودا|ودائی]] از "یاما" که در اوستا "یما" است، نام بردهاند. | در اوستا با واژگان ساده، از زندگی بدون تکلف و آرایش [[جمشید|یما]] (جمشید) پادشاه سخن رانده شدهاست. نام پادشاهان آریایی که بنیان گذار برابری، حکمروایی و اداره بودند به پیشدادیان باختر نیز معروف است. در سرودهای [[ریگودا|ودائی]] از "یاما" که در اوستا "یما" است، نام بردهاند. | ||
+ | |||
پادشاهانی که بر اساس اسطوره های قدیم ایرانی بر سراسر ایران بزرگ از جمله بلخ فرمانروایی کردند عبارت بودند از [[پیشدادیان]]، [[کیانیان]]، [[اسپه ها]] که پسانها در [[شاهنامه فردوسی]] و روایات مؤرخان نیز از آنها یاد شدهاست.در زمان حکومت [[ماد|مادها]] سرزمین باختر جزو قلمرو ماد بود و خود را از متحدین تحت فرمان پادشاه ماد می دانست. پس از مادها که مبنای اتحاد آریاییهای [[فلات ایران]] را گذارده بودند نوبت به [[هخامنشیان]] رسید و [[کوروش بزرگ]] در تصرفات شمال و شرق خود که حدود سه سال به درازا کشیده بود توانست سرحدات [[خوارزم]] تا حدود [[رود سند|سند]] را که باختر هم قسمتی از آن بود متصرف شود. | پادشاهانی که بر اساس اسطوره های قدیم ایرانی بر سراسر ایران بزرگ از جمله بلخ فرمانروایی کردند عبارت بودند از [[پیشدادیان]]، [[کیانیان]]، [[اسپه ها]] که پسانها در [[شاهنامه فردوسی]] و روایات مؤرخان نیز از آنها یاد شدهاست.در زمان حکومت [[ماد|مادها]] سرزمین باختر جزو قلمرو ماد بود و خود را از متحدین تحت فرمان پادشاه ماد می دانست. پس از مادها که مبنای اتحاد آریاییهای [[فلات ایران]] را گذارده بودند نوبت به [[هخامنشیان]] رسید و [[کوروش بزرگ]] در تصرفات شمال و شرق خود که حدود سه سال به درازا کشیده بود توانست سرحدات [[خوارزم]] تا حدود [[رود سند|سند]] را که باختر هم قسمتی از آن بود متصرف شود. | ||
+ | [[پرونده:Greco-BactrianKingdomMap.jpg|بندانگشتی|300px|باختر در زمان سلطه یونانیان، در حدود سال ۱۸۰ پیش از میلاد، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]] | ||
+ | |||
زمانیکه [[اسکندر مقدونی]] سلسلهٔ هخامنشیها را در پارس برانداخت، متوجه سرزمین باختر شده و در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به این سرزمین لشکرگشایی را آغاز کرد. با وجود اینکه حکومت مرکزی در باختر ازبین رفته بود و مردم در حالت قبیلهای زندگی میکردند، ولی اسکندر به مقاومت شدید مردم [[هریوه]] و باختر برخورد. | زمانیکه [[اسکندر مقدونی]] سلسلهٔ هخامنشیها را در پارس برانداخت، متوجه سرزمین باختر شده و در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به این سرزمین لشکرگشایی را آغاز کرد. با وجود اینکه حکومت مرکزی در باختر ازبین رفته بود و مردم در حالت قبیلهای زندگی میکردند، ولی اسکندر به مقاومت شدید مردم [[هریوه]] و باختر برخورد. | ||
سطر ۲۲: | سطر ۳۱: | ||
زبان پادشاهان کوشانی [[ختنی]] و [[تخارستان|تخاری]] بود که این دو زبان از هم تفاوت کلی داشتند. اما زبان [[خروشتی]] در باختر از تاریخ پنجم پیش از میلاد تا آغاز قرن ششم میلادی، به مدت ده قرن رایج بود. ساحهٔ زبانهای ایرانی شرقی از [[آسیای میانه]] تا جنوب سند و در غرب از [[کرمان]] تا [[سیستان]] وسعت داشت. آثاری از آن دورهها نیز در مناطق مذکور وجود دارد. | زبان پادشاهان کوشانی [[ختنی]] و [[تخارستان|تخاری]] بود که این دو زبان از هم تفاوت کلی داشتند. اما زبان [[خروشتی]] در باختر از تاریخ پنجم پیش از میلاد تا آغاز قرن ششم میلادی، به مدت ده قرن رایج بود. ساحهٔ زبانهای ایرانی شرقی از [[آسیای میانه]] تا جنوب سند و در غرب از [[کرمان]] تا [[سیستان]] وسعت داشت. آثاری از آن دورهها نیز در مناطق مذکور وجود دارد. | ||
+ | [[پرونده:Asia 400ad.jpg|بندانگشتی|300px|نقشهٔ سرزمین [[کیدار|کیدارها]]، در حدود سال ۴۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]] | ||
+ | |||
از سال ۲۲۰ تا ۴۲۵ میلادی، باختر در تشنجات و حملات سه جانبه قرار داشت. [[ساسانی|ساسانیها]] شمال غرب باختر را در دست گرفتند، سلسلهٔ [[کیداریان|کیداری ها]] که مرکز آن کاپیسا بود، موجودیت خود را در جنوب حفظ نموده و با ساسانیها در جنگ بودند. کیداریها با دولت [[گپتاها|گپتاهای]] هندی دوستی و مراودت داشتند. | از سال ۲۲۰ تا ۴۲۵ میلادی، باختر در تشنجات و حملات سه جانبه قرار داشت. [[ساسانی|ساسانیها]] شمال غرب باختر را در دست گرفتند، سلسلهٔ [[کیداریان|کیداری ها]] که مرکز آن کاپیسا بود، موجودیت خود را در جنوب حفظ نموده و با ساسانیها در جنگ بودند. کیداریها با دولت [[گپتاها|گپتاهای]] هندی دوستی و مراودت داشتند. | ||
+ | [[پرونده:Asia 500ad.jpg|بندانگشتی|300px|نقشهٔ [[هیاطله]] یا [[هپتالیان]]، در حدود سال ۵۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]] | ||
در سال [[۴۲۰ (میلادی)|۴۲۰ میلادی]] [[هفتالیان]] در شمال باختر دولتی را تأسیس کردند که مرکز این دولت [[تخارستان]] بود. این دولت با قدرتی که داشت، توانست [[بهرام گور]] را در [[مرو]] و [[یزدگرد دوم|یزدگرد ساسانی]] را در [[مرغاب]] شکست دهد. بعد از شکست ساسانیان، دولت [[کیدار|کیداری]] هم در باختر سقوط داده شد و از بین رفت. [[پیروز یکم]] در جنگی که با هفتالیان کرد، با تمام سپاهیان همراه خویش، تلف شد و جسد او هرگز به دست نیامد. در سال [[۴۸۴ (میلادی)|۴۸۴ میلادی]] هیاطله تا [[مرو]] و [[هرات]] را گرفتند.<ref>کریستن سن، ص۳۱۷</ref> در سال [[۵۶۷ (میلادی)|۵۶۷ میلادی]] [[هپتالیان]] به دست [[خسرو انوشیروان]] و متحد او ترکان از بین رفتند. در پیکارهایی که بعد از آن بین ایران و ترکان در گرفت، قسمتهایی از سرزمین هفتالیان بدست ایران و قسمتهایی از آن بدست ترکان افتاد.<ref>ویکیپدیای انگلیسی، Hephthalite</ref> | در سال [[۴۲۰ (میلادی)|۴۲۰ میلادی]] [[هفتالیان]] در شمال باختر دولتی را تأسیس کردند که مرکز این دولت [[تخارستان]] بود. این دولت با قدرتی که داشت، توانست [[بهرام گور]] را در [[مرو]] و [[یزدگرد دوم|یزدگرد ساسانی]] را در [[مرغاب]] شکست دهد. بعد از شکست ساسانیان، دولت [[کیدار|کیداری]] هم در باختر سقوط داده شد و از بین رفت. [[پیروز یکم]] در جنگی که با هفتالیان کرد، با تمام سپاهیان همراه خویش، تلف شد و جسد او هرگز به دست نیامد. در سال [[۴۸۴ (میلادی)|۴۸۴ میلادی]] هیاطله تا [[مرو]] و [[هرات]] را گرفتند.<ref>کریستن سن، ص۳۱۷</ref> در سال [[۵۶۷ (میلادی)|۵۶۷ میلادی]] [[هپتالیان]] به دست [[خسرو انوشیروان]] و متحد او ترکان از بین رفتند. در پیکارهایی که بعد از آن بین ایران و ترکان در گرفت، قسمتهایی از سرزمین هفتالیان بدست ایران و قسمتهایی از آن بدست ترکان افتاد.<ref>ویکیپدیای انگلیسی، Hephthalite</ref> | ||
+ | [[پرونده:Justinian Byzanz.png|300px|بندانگشتی|نقشهٔ قلمرو ساسانی در دوران پادشاهی [[خسرو انوشیروان]] و ملحق شدن تخارستان به ایران. رنگ نارنجی مناطق تازه ملحق شده را نشان میدهد.]] | ||
+ | |||
اولین حملهٔ تازیان مسلمان به باختر در سال ۶۵۲ میلادی (۳۲ ه. ق.) بسرکردگی [[احنفبن قیس]] بود. در سال ۴۳ ه. ق. دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان [[قتیبةبن مسلم]] (متوفی بسال ۹۶ ه. ق.) بود که کاملاً مغلوب آنان شد. در دورهٔ اعراب، یعنی در قرون وسطی، باختر (بلخ) همراه با [[هرات]]، [[نیشابور]] و [[مرو]] یکی از چهار قسمت (چهار ربع) [[خراسان بزرگ|خراسان]] بود. | اولین حملهٔ تازیان مسلمان به باختر در سال ۶۵۲ میلادی (۳۲ ه. ق.) بسرکردگی [[احنفبن قیس]] بود. در سال ۴۳ ه. ق. دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان [[قتیبةبن مسلم]] (متوفی بسال ۹۶ ه. ق.) بود که کاملاً مغلوب آنان شد. در دورهٔ اعراب، یعنی در قرون وسطی، باختر (بلخ) همراه با [[هرات]]، [[نیشابور]] و [[مرو]] یکی از چهار قسمت (چهار ربع) [[خراسان بزرگ|خراسان]] بود. | ||
== تخارستان == | == تخارستان == | ||
+ | |||
+ | [[پرونده:Kushano-Hephthalites 600ad.jpg|بندانگشتی|300px|تخارستان، در حدود سال ۶۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]] | ||
'''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمینی کهن و نام ولایتی در [[خراسان بزرگ]] در نخستین سدههای اسلامی، واقع در امتداد کرانههای جنوبی [[آمودریا|جیحون]] (آمودریا) علیا و وسطا بود که از خاور به [[بدخشان]]، از شمال به کرانههای جنوبی رود [[جیحون]] و از جنوب به [[رشتهکوههای هندوکش]] محدود بودهاست و در برخی از ادوار تاریخی در مفهوم وسیعتری همهٔ نواحی مرتفع وابسته به بلخ، واقع در دو کرانهٔ رود [[جیحون]] را در بر میگرفتهاست و به عبارتی دیگر در برگیرندهٔ استانهای [[فاریاب]]، [[جوزجان]]، [[بلخ]]، [[سمنگان]]، [[قندوز]]، [[تخار]] و [[بدخشان]] در [[افغانستان]] امروزی بودهاست. این نام در نخستین سدههای اسلامی بر بخشی از سرزمین باختر باستان در نواحی خاوری بلخ اطلاق میشدهاست.<ref>[[ریچارد نلسون فرای]] (Richard Nelson Frye)، عصر طلایی ایران (The Golden Age of Persia)، لندن ۱۹۷۵، صفحهٔ ۱۸۰</ref><ref>[[واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد]] (Vasily Vladimirovich Bartold)، ترکستان در طول تاریخ تا هجوم مغول (Turkestan Down to the Mongol)، لندن ۱۹۷۷، صفحهٔ ۱۸</ref> | '''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمینی کهن و نام ولایتی در [[خراسان بزرگ]] در نخستین سدههای اسلامی، واقع در امتداد کرانههای جنوبی [[آمودریا|جیحون]] (آمودریا) علیا و وسطا بود که از خاور به [[بدخشان]]، از شمال به کرانههای جنوبی رود [[جیحون]] و از جنوب به [[رشتهکوههای هندوکش]] محدود بودهاست و در برخی از ادوار تاریخی در مفهوم وسیعتری همهٔ نواحی مرتفع وابسته به بلخ، واقع در دو کرانهٔ رود [[جیحون]] را در بر میگرفتهاست و به عبارتی دیگر در برگیرندهٔ استانهای [[فاریاب]]، [[جوزجان]]، [[بلخ]]، [[سمنگان]]، [[قندوز]]، [[تخار]] و [[بدخشان]] در [[افغانستان]] امروزی بودهاست. این نام در نخستین سدههای اسلامی بر بخشی از سرزمین باختر باستان در نواحی خاوری بلخ اطلاق میشدهاست.<ref>[[ریچارد نلسون فرای]] (Richard Nelson Frye)، عصر طلایی ایران (The Golden Age of Persia)، لندن ۱۹۷۵، صفحهٔ ۱۸۰</ref><ref>[[واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد]] (Vasily Vladimirovich Bartold)، ترکستان در طول تاریخ تا هجوم مغول (Turkestan Down to the Mongol)، لندن ۱۹۷۷، صفحهٔ ۱۸</ref> | ||
سطر ۳۷: | سطر ۵۳: | ||
امروزه ولایتی در شمال افغانستان به نام [[ولایت تخار|تَخار]] نامگذاری شدهاست که بخشهایی از سرزمین تخارستان تاریخی را در بر میگیرد. ولایت نوبنیاد [[ولایت تخار|تخار]] که مرکز آن شهر [[تالقان]] است، ۱۷ ولسوالی دارد و شهرهای تالقان، چاهآب، یَنگیقلعه، اشکمش و فرخار مهمترین شهرهای آن بهشمار میآید.<ref>[http://www.mrrd.gov.af/nabdp/Provincial%20Development%20Plan.htm وبگاه وزارت احیاء و انکشاف دهات افغانستان، زبان: انگلیسی، بازیابی در ۵ سپتامبر ۲۰۰۹]</ref> | امروزه ولایتی در شمال افغانستان به نام [[ولایت تخار|تَخار]] نامگذاری شدهاست که بخشهایی از سرزمین تخارستان تاریخی را در بر میگیرد. ولایت نوبنیاد [[ولایت تخار|تخار]] که مرکز آن شهر [[تالقان]] است، ۱۷ ولسوالی دارد و شهرهای تالقان، چاهآب، یَنگیقلعه، اشکمش و فرخار مهمترین شهرهای آن بهشمار میآید.<ref>[http://www.mrrd.gov.af/nabdp/Provincial%20Development%20Plan.htm وبگاه وزارت احیاء و انکشاف دهات افغانستان، زبان: انگلیسی، بازیابی در ۵ سپتامبر ۲۰۰۹]</ref> | ||
+ | |||
+ | == مذهب مردم تخارستان == | ||
+ | مردم تخارستان در قرنهای پنجم تا هفتم میلادی پیرو چند دین بودند. به استناد بر مآخذ تاریخی و مدارک باستانشناسی دقیق میتوان گفت که اکثریت مردم تخارستان مثل دورههای قدیم [[زرتشتی]] بودند. موقعیت دین بودایی نیز خیلی مستحکم بود. در آسیای وسطی به دوران [[هفتالیان]] (هیتالیان) دین [[بودایی]] مورد تعقیب قرار نداشت و بعضی حاکمان هیتالی از دین بودایی پشتیبانی میکردند. در پایان قرن ششم و اوایل قرن هفتم میلادی بعضی حاکمان [[خاقانات غربی ترک]] به دین بودایی میپیوندند و هم در جنوب [[آسیای میانه]] هم در افغانستان و شمال هندوستان شروع به ساختن معبدهای بودایی مینمایند و از بوداییان پشتیبانی میکنند. در قرن هفتم در پایتخت تخارستان، شهر [[بلخ]]، صدها دیر بودایی، در [[ترمذ]] دهها دیر، در [[شومان]] دو دیر، در [[قبادیان]] سه دیر و غیره موجود بودند. از اطلاعات به دست آمده بر میآید که در تخارستان دین بودایی خیلی انتشار داشتهاست. دین دیگری که در آسیای میانه در این زمان رسوخ کرده بود، [[آیین مانوی]] بود. باز یک دین دیگر، دین [[نصرانی]] بود. ترکهای تخاری معتقد به دین نصرانی بودند.<ref>تاریخ تاجیکان، ص ۳۷۷</ref> | ||
+ | |||
+ | == پانویس == | ||
+ | {{پانویس|اندازه=ریز}} | ||
+ | |||
+ | == جستارهای وابسته == | ||
+ | * [[بلخ]] | ||
+ | * [[تمدن باختر-مرو]] | ||
+ | * [[زبان باختری]] | ||
+ | * [[بلخ در دانشنامهها و واژهنامههای فارسی]] | ||
== منابع == | == منابع == | ||
سطر ۴۶: | سطر ۷۴: | ||
* دانشنامه ایرانیکا | * دانشنامه ایرانیکا | ||
* ویکیپدیای انگلیسی | * ویکیپدیای انگلیسی | ||
+ | * وبگاه فارسی بیبیسی | ||
+ | {{خراسان بزرگ}} | ||
+ | {{جغرافیای اوستا}} | ||
+ | {{ساتراپیهای هخامنشیان}} | ||
+ | {{ویکیانبار-رده|Bactria}} | ||
[[رده:آسیای مرکزی]] | [[رده:آسیای مرکزی]] |