در حال ویرایش طخارستان

:{{دیگر کاربردها|بلخ}}

[[پرونده:BactriaMap.jpg|چپ|300px|بندانگشتی|<center>شهرهای باستانی باختر</center>]]

'''باختر''' ([[اوستایی]]: ''باخذی''؛ [[پارسی باستان]]: ''باختریش''؛ [[یونانی|یونانی باستان]]: ''باکتریانه'' Βακτριανή؛ [[لاتین]]: ''باکتریانا'' Bactriana یا بطور ساده‌تر ''باکتریا'' Bactria) یا در زمان متأخرتر '''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمین باستانی وسیعی که قسمت‌های وسیعی از مناطق شرقی ایران باستان را دربر می‌گرفت. باختر از شمال با سرزمین [[سغد|سُغد]] و [[آمودریا]] و از مشرق با [[چین]] و از جنوب با [[هندوستان]] و [[هندوکش|رشته‌کوه هندوکش]] محدود بوده‌است.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/bactria P. Leriche, F. Grenet, 1988, ''Bactria'', Encyclopaedia Iranica.]</ref> پایتخت آن ''[[بلخ|شهر باختر]]'' {{به یونانی|Βάκτρα باکترا}} یا ''زاریاسپا'' (Zariaspa) بوده که اکنون [[بلخ]] می‌گویند و امروزه شهری کوچکی است در [[ولایت بلخ]] (به مرکزیت [[مزار شریف]]) در شمال [[افغانستان]] امروزی.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/balk-town-and-province X. de Planhol, C. E. Bosworth, V. Fourniau, D. Balland, F. Grenet, 1988, ''BALḴ'', Encyclopaedia Iranica.]</ref>

در سال ۲۶۱ پیش از میلاد سرزمین باختر توسط [[دیودوت یکم]] از حکومت [[سلوکیان|سلوکی]] اعلام استقلال می‌کند. وی نخستین شاه [[دولت یونانی بلخ]] بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 |عنوان=CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 | ناشر =iranica |تاریخ =۲۶ آذر ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی=۲۶ آذر ۱۳۹۳}}</ref>

== پیشینهٔ نام ==
در ادبیات [[سانسکریت]] به شکل (بالهیکه) آمده‌است. اصل و ریشه این کلمه (بهلی یا با باهلی) است. در [[اوستا]] به نام [[بخدی]] آمده که با صفت (بخدیم سریرام اردو درفشام) که به معنی (بلخ زیبا و دارای پرچم های بلند) است، آمده و جزء سرزمین‌های [[اهورامزدا]] آفریده‌است. در [[پارسی میانه|پارسی پهلوی]] بامیک صفت آن است. که به معنی درخشان و باشکوه و زیبا و روشن آمده و بنابر عقیده پروفسور [[دارمستتر]] در [[زند، اوستا|زند]] [[اوستا]] ریشهٔ این کلمه (بامیه) است که به معنی درخشان است. بختری در اوستا (بخگی) است و این واژه در [[پارسی میانه]] بخل و در پارسی دری بلخ شده و در [[پارس]] قدیم در زمان [[هخامنشیان]] در [[سنگ‌نبشته بیستون]] [[داریوش بزرگ]] (بختریش و بختریا) آمده و در [[ایلامی]] (بکه شی اش و یا بکتوری ایش) خوانده شده و نیز در زبان [[آکادی]] که آنهم بصورت [[خط میخی]] است بصورت (باهاتر) آمده و در [[یونانی]] بکترا آمده‌است و از آن بکتریا ساخته شده‌است. در زبان [[چینی]] بلخ را (باهی هی) و بنابرگفتهٔ [[هیوان تسنگ]] زائر چینی که در سال ۶۲۹ میلادی که به بلخ آمده بود (پوهو) نامیده شده‌است و در تاریخ [[هان]] وی بصورت کشور (تاهیا) آمده‌است البته بیشتر این نام به [[بدخشان]] گفته می‌شد. یونانیان بلخ را به صفت (پیلوتیمی تیوس یا پولی تیمی تیوس) می‌نامیدند که به معنای گرانبهاترین است. یعنی گوهر ایران. در نوشته‌های [[موسی خورنی]] مورخ [[ارمنی]] که در قرن پنج- شش میلادی می‌زیسته از بلخ با نام (باهلی) یاد شده‌است. در کتاب [[وندیداد]] در فرگرد اول راجع به آفرینش سرزمین ها توسط اهورامزدا پس از آفرینش [[ایرانویج|ائیریَنَم وَئجَه]] به سرزمین های سغد و مرو اشاره شده و بعد از آن در قسمت هفتم می‌گوید: چهارمین کشور با نزهت که من اهورامزدا آفریدم بلخ زیبا با درفش‌های برافراشته است.

== تاریخچه ==
[[پرونده:Map achaemenid empire en.png|چپ|300px|بندانگشتی|<center>باختر در دورهٔ [[داریوش یکم]] هخامنشی یکی از [[ساتراپی|ساتراپیهای]] [[هخامنشیان]] بود.</center>]]

باختر مرکز و آغازگر زبان [[اوستایی]] و دین [[زرتشتی]] بود. بیشتر خاورشناسان محل فعالیت [[زرتشت]] را باختر (باخدی) می‌دانند.

در اوستا با واژگان ساده، از زندگی بدون تکلف و آرایش [[جمشید|یما]] (جمشید) پادشاه سخن رانده شده‌است. نام پادشاهان آریایی که بنیان گذار برابری، حکمروایی و اداره بودند به پیشدادیان باختر نیز معروف است. در سرودهای [[ریگ‌ودا|ودائی]] از "یاما" که در اوستا "یما" است، نام برده‌اند.

پادشاهانی که بر اساس اسطوره های قدیم ایرانی بر سراسر ایران بزرگ از جمله بلخ فرمانروایی کردند عبارت بودند از [[پیشدادیان]]، [[کیانیان]]، [[اسپه ها]] که پسانها در [[شاهنامه فردوسی]] و روایات مؤرخان نیز از آنها یاد شده‌است.در زمان حکومت [[ماد|مادها]] سرزمین باختر جزو قلمرو ماد بود و خود را از متحدین تحت فرمان پادشاه ماد می دانست. پس از مادها که مبنای اتحاد آریایی‌های [[فلات ایران]] را گذارده بودند نوبت به [[هخامنشیان]] رسید و [[کوروش بزرگ]] در تصرفات شمال و شرق خود که حدود سه سال به درازا کشیده بود توانست سرحدات [[خوارزم]] تا حدود [[رود سند|سند]] را که باختر هم قسمتی از آن بود متصرف شود.
[[پرونده:Greco-BactrianKingdomMap.jpg|بندانگشتی|300px|باختر در زمان سلطه یونانیان، در حدود سال ۱۸۰ پیش از میلاد، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]]

زمانیکه [[اسکندر مقدونی]] سلسلهٔ هخامنشی‌ها را در پارس برانداخت، متوجه سرزمین باختر شده و در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به این سرزمین لشکرگشایی را آغاز کرد. با وجود اینکه حکومت مرکزی در باختر ازبین رفته بود و مردم در حالت قبیله‌ای زندگی می‌کردند، ولی اسکندر به مقاومت شدید مردم [[هریوه]] و باختر برخورد. 

باختر بعد از مرگ اسکندر مقدونی، جزء قلمرو [[سلوکیان]] درآمد. ادارهٔ آن بدست [[ساتراپ|ساتراپهای]] یونانی اداره می‌شد.

زبان مردم باختر از تأثیرات نفوذی یونانیان نیز متأثر گردیده و از قرن سوم پیش از میلاد، رسم الخط [[یونانی]] با زبان [[پراکریت]] و رسم الخط [[خروشتی]] یکجا بکار می‌رفت و مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنان [[خط پارتی]] که انکشاف یافته [[خط آرامی]] است در عهد سلسلهٔ [[کوشانیان|کوشانی ها]] و نفوذ [[ساسانیان|ساسانی ها]] در بخش‌های از باختر مرسوم گردید.

در میانه‌های سدهٔ سوم پ.م. دولت [[شاهنشاهی مائوریا|مائوریای هند]] در گسترش دین [[بودایی]] در باختر سعی نمود. [[دولت یونانی باختر]] از این نفوذ دینی جلوگیری نکرد و می‌خواست خود را در ثروت هند شریک سازد. از این رو دین بودایی جای دین زرتشتی را گرفت.

[[کوشانی|کوشانیها]] با تشکیل دولتی مستقل، تمدنی جدید را در تاریخ باختر رقم زدند. [[کانیشکا]] مقتدرترین پادشاه کوشانی در [[۱۲۰ (میلادی)|۱۲۰ میلادی]]، پایتختش را از باختر به [[بگرام]] و [[کاپیسا]] انتقال داد. این سلسله تا ۲۲۰ میلادی دوام نمود که گرایش خاص در سیطره هند داشتند. یکی از قویترین حکومات محلی کوشانی‌ها، دولت [[کابلستان]] بود که از کاپیسا در جنوب هندوکش تا سواحل سند تسلط داشت.

زبان پادشاهان کوشانی [[ختنی]] و [[تخارستان|تخاری]] بود که این دو زبان از هم تفاوت کلی داشتند. اما زبان [[خروشتی]] در باختر از تاریخ پنجم پیش از میلاد تا آغاز قرن ششم میلادی، به مدت ده قرن رایج بود. ساحهٔ زبان‌های ایرانی شرقی از [[آسیای میانه]] تا جنوب سند و در غرب از [[کرمان]] تا [[سیستان]] وسعت داشت. آثاری از آن دوره‌ها نیز در مناطق مذکور وجود دارد.
[[پرونده:Asia 400ad.jpg|بندانگشتی|300px|نقشهٔ سرزمین [[کیدار|کیدارها]]، در حدود سال ۴۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]]

از سال ۲۲۰ تا ۴۲۵ میلادی، باختر در تشنجات و حملات سه جانبه قرار داشت. [[ساسانی|ساسانیها]] شمال غرب باختر را در دست گرفتند، سلسلهٔ [[کیداریان|کیداری ها]] که مرکز آن کاپیسا بود، موجودیت خود را در جنوب حفظ نموده و با ساسانی‌ها در جنگ بودند. کیداری‌ها با دولت [[گپتاها|گپتاهای]] هندی دوستی و مراودت داشتند.
 [[پرونده:Asia 500ad.jpg|بندانگشتی|300px|نقشهٔ [[هیاطله]] یا [[هپتالیان]]، در حدود سال ۵۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]] 

در سال [[۴۲۰ (میلادی)|۴۲۰ میلادی]] [[هفتالیان]] در شمال باختر دولتی را تأسیس کردند که مرکز این دولت [[تخارستان]] بود. این دولت با قدرتی که داشت، توانست [[بهرام گور]] را در [[مرو]] و [[یزدگرد دوم|یزدگرد ساسانی]] را در [[مرغاب]] شکست دهد. بعد از شکست ساسانیان، دولت [[کیدار|کیداری]] هم در باختر سقوط داده شد و از بین رفت.  [[پیروز یکم]] در جنگی که با هفتالیان کرد، با تمام سپاهیان همراه خویش، تلف شد و جسد او هرگز به دست نیامد. در سال [[۴۸۴ (میلادی)|۴۸۴ میلادی]] هیاطله تا [[مرو]] و [[هرات]] را گرفتند.<ref>کریستن سن، ص۳۱۷</ref> در سال  [[۵۶۷ (میلادی)|۵۶۷ میلادی]] [[هپتالیان]] به دست [[خسرو انوشیروان]] و متحد او ترکان از بین رفتند. در پیکارهایی که بعد از آن بین ایران و ترکان در گرفت، قسمتهایی از سرزمین هفتالیان بدست ایران و قسمت‌هایی از آن بدست ترکان افتاد.<ref>ویکی‌پدیای انگلیسی، Hephthalite</ref>
[[پرونده:Justinian Byzanz.png|300px|بندانگشتی|نقشهٔ قلمرو ساسانی در دوران پادشاهی [[خسرو انوشیروان]] و ملحق شدن تخارستان به ایران. رنگ نارنجی مناطق تازه ملحق شده را نشان می‌دهد.]]

اولین حملهٔ تازیان مسلمان به باختر در سال ۶۵۲ میلادی (۳۲ ه‍. ق.) بسرکردگی [[احنف‌بن قیس]] بود. در سال ۴۳ ه‍. ق. دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان [[قتیبةبن مسلم]] (متوفی بسال ۹۶ ه‍. ق.) بود که کاملاً مغلوب آنان شد. در دورهٔ اعراب، یعنی در قرون وسطی، باختر (بلخ) همراه با [[هرات]]، [[نیشابور]] و [[مرو]] یکی از چهار قسمت (چهار ربع) [[خراسان بزرگ|خراسان]] بود.

== تخارستان ==

[[پرونده:Kushano-Hephthalites 600ad.jpg|بندانگشتی|300px|تخارستان، در حدود سال ۶۰۰ میلادی، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]]
'''تُخارستان''' یا '''طُخارستان''' نام سرزمینی کهن و نام ولایتی در [[خراسان بزرگ]] در نخستین سده‌های اسلامی، واقع در امتداد کرانه‌های جنوبی [[آمودریا|جیحون]] (آمودریا) علیا و وسطا بود که از خاور به [[بدخشان]]، از شمال به کرانه‌های جنوبی رود [[جیحون]] و از جنوب به [[رشته‌کوههای هندوکش]] محدود بوده‌است و در برخی از ادوار تاریخی در مفهوم وسیع‌تری همهٔ نواحی مرتفع وابسته به بلخ، واقع در دو کرانهٔ رود [[جیحون]] را در بر می‌گرفته‌است و به عبارتی دیگر در برگیرندهٔ استانهای [[فاریاب]]، [[جوزجان]]، [[بلخ]]، [[سمنگان]]، [[قندوز]]، [[تخار]] و [[بدخشان]] در [[افغانستان]] امروزی بوده‌است. این نام در نخستین سده‌های اسلامی بر بخشی از سرزمین باختر باستان در نواحی خاوری بلخ اطلاق می‌شده‌است.<ref>[[ریچارد نلسون فرای]] (Richard Nelson Frye)، عصر طلایی ایران (The Golden Age of Persia)، لندن ۱۹۷۵، صفحهٔ ۱۸۰</ref><ref>[[واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد]] (Vasily Vladimirovich Bartold)، ترکستان در طول تاریخ تا هجوم مغول (Turkestan Down to the Mongol)، لندن ۱۹۷۷، صفحهٔ ۱۸</ref>

نام این سرزمین برگرفته از نام مردمی است که [[تخار (قوم)|تُخار]] خوانده می‌شدند. تخارها از اقوام [[آریایی]] بودند که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحی [[کوچا]] و [[تورفان]] در شمال شرقی سرزمینی که بعدها [[ترکستان شرقی]] یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند.<ref>[[آناتولی لوین]] (Anatole V. Lyovin)، درآمدی بر زبان‌های دنیا (An Introduction to the Languages of the World)، نیویورک ۱۹۹۷، صفحهٔ ۵۲</ref><ref>[[ریچارد نلسون فرای]] (Richard Nelson Frye)، ویراستار: [[احسان یارشاطر]]، تاریخ ایران کمبریج (The Cambridge History of Iran)، جلد سوم، لندن ۱۹۸۸، صفحهٔ ۲۹</ref>

در منابع تاریخی و جغرافیایی دورهٔ اسلامی از دو [[تخارستان علیا|تخارستانِ علیا]] و [[تخارستان سفلا|سفلا]] بدون مشخص کردن جایگاه هریک یاد شده‌است. بر پایهٔ فهرست شهرهایی که [[ابن خردادبه]] برای تخارستان علیا برشمرده است، تخارستان علیا نواحی شرقی بلخ و جنوبی جیحون را در بر می‌گرفته است و از نوشتهٔ [[یعقوبی]]، آنجا که از [[بامیان]] در شمار نواحی تخارستان «اولی» (اولین) یا «دنیا» (نزدیک‌ترین) یاد می‌کند، چنین پیداست که تخارستان سفلا در برگیرندهٔ نواحی جنوب غربی تخارستان علیا و جنوبی بلخ بوده‌است.<ref>[[تاریخ طبری]]، ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران ۱۳۳۲ ش، 7/ 109، 124</ref><ref>[[عبیدالله ابن خردادبه]]، [[المسالک و الممالک]]، به کوشش دخویه، لیدن 1306ق/1889م، 34</ref><ref>[[احمد یعقوبی]]، [[البلدان]]، همراه الاعلاق النفیسهٔ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱ میلادی، 289-290، 292</ref><ref>یاقوت، بلدان، 3/ 518</ref>

سرزمین تخارستان دارای دو بخش کوهستانی و دشت بوده‌است و در دشت‌های آن [[ترکان خلخ|ترکان خَلُّخ]] (خُرلُخ) زندگی می‌کردند.<ref>[[حدودالعالم]]، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ ش، ص ۹۹</ref> مهم‌ترین شهرهای تخارستان شهرهای [[خلم|خُلْم]]، [[سمنگان]]، [[بغلان]]، [[سکلکند]]، [[وروالیز]]، [[آرهن|آرهَن]]، [[راون|راوَن]]، [[سکمیشت]]، [[روب]]، [[سرای عاصم]]، [[خشت|خَشت]] و [[اندراب]] بود و شهر [[طالقان]] (تایقان) که شهر بلخ وسعت داشت، بزرگ‌ترین شهر و مرکز تخارستان به‌شمار می‌رفت.<ref>[[ابراهیم اصطخری]]، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م، صص 275-276 </ref><ref>[[محمد ابن حوقل]]، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م، 2/ 448</ref><ref>[[محمد مقدسی]]، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م، صص 49-50 </ref>

امروزه ولایتی در شمال افغانستان به نام [[ولایت تخار|تَخار]] نام‌گذاری شده‌است که بخشهایی از سرزمین تخارستان تاریخی را در بر می‌گیرد. ولایت نوبنیاد [[ولایت تخار|تخار]] که مرکز آن شهر [[تالقان]] است، ۱۷ ولسوالی دارد و شهرهای تالقان، چاه‌آب، یَنگی‌قلعه، اشکمش و فرخار مهم‌ترین شهرهای آن به‌شمار می‌آید.<ref>[http://www.mrrd.gov.af/nabdp/Provincial%20Development%20Plan.htm وبگاه وزارت احیاء و انکشاف دهات افغانستان، زبان: انگلیسی، بازیابی در ۵ سپتامبر ۲۰۰۹]</ref>

== مذهب مردم تخارستان ==
مردم تخارستان در قرن‌های پنجم تا هفتم میلادی پیرو چند دین بودند. به استناد بر مآخذ تاریخی و مدارک باستان‌شناسی دقیق می‌توان گفت که اکثریت مردم تخارستان مثل دوره‌های قدیم [[زرتشتی]] بودند. موقعیت دین بودایی نیز خیلی مستحکم بود. در آسیای وسطی به دوران [[هفتالیان]] (هیتالیان) دین [[بودایی]] مورد تعقیب قرار نداشت و بعضی حاکمان هیتالی از دین بودایی پشتیبانی می‌کردند. در پایان قرن ششم و اوایل قرن هفتم میلادی بعضی حاکمان [[خاقانات غربی ترک]] به دین بودایی می‌پیوندند و هم در جنوب [[آسیای میانه]] هم در افغانستان و شمال هندوستان شروع به ساختن معبدهای بودایی می‌نمایند و از بوداییان پشتیبانی می‌کنند. در قرن هفتم در پایتخت تخارستان، شهر [[بلخ]]، صدها دیر بودایی، در [[ترمذ]] ده‌ها دیر، در [[شومان]] دو دیر، در [[قبادیان]] سه دیر و غیره موجود بودند. از اطلاعات به دست آمده بر می‌آید که در تخارستان دین بودایی خیلی انتشار داشته‌است. دین دیگری که در آسیای میانه در این زمان رسوخ کرده بود، [[آیین مانوی]] بود. باز یک دین دیگر، دین [[نصرانی]] بود. ترک‌های تخاری معتقد به دین نصرانی بودند.<ref>تاریخ تاجیکان، ص ۳۷۷</ref> 

== پانویس ==
{{پانویس|اندازه=ریز}}

== جستارهای وابسته ==
* [[بلخ]]
* [[تمدن باختر-مرو]]
* [[زبان باختری]]
* [[بلخ در دانشنامه‌ها و واژه‌نامه‌های فارسی]]

== منابع ==
* غفوروف، باباجان. تاجیکان. تاریخ قدیم، قرون وسطی، و دورهٔ نوین. دوشنبه: مؤسسهٔ انتشاراتی عرفان، لیتوگرافی چاپ و صحافی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۷ 
* دانشنامه ایران (دائره‌المغارف یزرگ اسلامی)، سرواژهٔ «تخارستان»
* افغانستان در پنج قرن اخیر نوشته میر محمد صدیق فرهنگ 
* افغانستان در مسیر تاریخ نوشته میر غلام محمد غبار 
* تاریخ ده هزار ساله ایران 
* دانشنامه ایرانیکا 
* ویکی‌پدیای انگلیسی 
* وب‌گاه فارسی بی‌بی‌سی 
{{خراسان بزرگ}}
{{جغرافیای اوستا}}
{{ساتراپی‌های هخامنشیان}}
{{ویکی‌انبار-رده|Bactria}}

[[رده:آسیای مرکزی]]
[[رده:باختر]]
[[رده:تاریخ آسیای جنوبی]]
[[رده:تاریخ آسیای مرکزی]]
[[رده:تاریخ افغانستان]]
[[رده:تاریخ افغانستان پیش از اسلام]]
[[رده:تخارستان]]
[[رده:جغرافیای یونان باستان]]
[[رده:ربع بلخ]]
[[رده:ساتراپی‌های هخامنشیان]]
[[رده:مذهب بودا در افغانستان]]
[[رده:منطقه‌های تاریخی افغانستان]]